ABDÜLKĀDİR-i BELHÎ

Belh yakınlarındaki Kunduz’da doğdu. Özkent Hükümdarı Burhâneddin Kılıç’ın soyundan gelen Nakşibendî-Müceddidî şeyhi Seyyid Süleyman Efendi’nin oğludur. 1855’te Belh’te meydana gelen karışıklıklar yüzünden, üç yüz kadar müridiyle ülkesinden hicret etmek zorunda kalan babasıyla birlikte İran ve Irak yoluyla Anadolu’ya geçip Konya’ya geldi (1859). Dinî ilimleri, Arapça ve Farsça’yı babasından öğrendi. Konya’da yirmi yaşlarında iken İbnü’l-Arabî’nin el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye’sini okuyup bitirdi. Dört yıl kadar Konya’da kaldıktan sonra Bursa’ya giden aile, Sultan Abdülaziz’in Şeyh Süleyman Efendi’yi davet etmesi üzerine İstanbul’a ulaştı. Şeyh Süleyman Efendi 1867’de Eyüp Nişancası’ndaki Şeyh Murad Buhârî Dergâhı meşihatına tayin edildi. Abdülkādir, babasının ölümünden sonra bu tekkenin şeyhliğine getirildi (1877). Kırk altı yıl bu görevde kaldı. 17 Mart 1923’te vefat etti. Cenaze namazı Eyüp Camii’nde kılındı ve Şeyh Murad Dergâhı’nın hazîresinde babasının yanına defnedildi.

Seyyid Abdülkādir-i Belhî, Nakşibendî-Müceddidî icâzetini babasından aldı. İstanbul’a geldiği ilk yıllarda, Hamza Bâlî’nin ölümünden sonra Hamzaviyye adını alan Bayramî Melâmîliği’ni temsil eden Bekir Reşad Efendi’ye (ö. 1875) intisap etti. Zâhiren Nakşibendî-Müceddidî olarak görünmekle birlikte Hamzavîliğin prensiplerine sıkı sıkıya bağlı kaldı. Bekir Reşad Efendi’den sonra uzun yıllar İstanbul’da Hamzavî kutbu olarak tanındı. Hamzavîlik Cumhuriyet döneminde oğlu Ahmed Muhtar’da (ö. 1933) kesintiye uğradı. Aralarında Bahariye Mevlevîhânesi şeyhi Hüseyin Fahreddin Dede, Ferruh Çelebi ve çelebilik makamını temsil eden Abdülhalim Çelebi gibi ileri gelen kişiler bulunmasına rağmen, Mevlevîler’in çoğu Abdülkādir-i Belhî’yi kutub kabul etmişlerdir.

Eserleri. 1. Esrârü’t-tevḥîd. Mesnevi tarzında yazılmış 223 beyitlik Farsça bir eserdir. İhvanından Selânik Valisi Mehmed Nâzım Paşa tarafından nazmen tercüme edilmiştir (İstanbul 1331). Müellif hattı nüsha Sefînetü’l-evliyâ’nın içinde yer almaktadır.

2. Divan. Şiirlerinde Gulâm-ı Kādir ve Belhî mahlaslarını kullanan Abdülkādir-i Belhî’nin Farsça, Çağatayca ve Anadolu Türkçesi’yle yazdığı şiirlerden meydana gelen büyük bir divanı vardır. Ancak bu şiirler edebiyat açısından değil, daha çok tasavvuf bakımından önemlidir. Divanı dışındaki eserlerinde bulunan beyit sayısı ise otuz beş binin üzerindedir.

3. Yenâbîʿu’l-ḥikem. On bir bin beyitten meydana gelen bu tasavvufî eserin yazılışı 1902’de tamamlanmıştır.

4. Künûzü’l-ʿârifîn. Tasavvufî hal ve makamları açıklayan 5453 beyitlik Farsça mesnevi tarzında bir eser olup 1905’te yazılmıştır.

5. Gülşen-i Esrâr. 6876 beyitlik bir eserdir. A. Gölpınarlı’nın, Abdülkādir-i Belhî’nin oğlu Ahmed Muhtar’da gördüğünü söylediği yukarıda adı geçen dört eserin bugün nerede olduğu bilinmemektedir (bu eserler için bk. A. Gölpınarlı, s. 183-187).

6. Sünûḥât-ı İlâhiyye ve İlhâmât-ı Rabbâniyye. 2260 beyitten meydana gelen eserin Abdülkādir-i Belhî’nin kendi hattıyla olan nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir (İbnülemin, nr. 3360).

İbnülemin, adı geçen bu eserlerin dışında Şems-i Raḫşân ve Şümûs-i Esrâr adlı iki eseri daha olduğunu söyler. Abdülkādir-i Belhî’nin eserlerinin hepsi manzumdur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 231-232 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 11.07.2023 tarihinde güncellenmiştir.