ABDULLAH QUILLIAM

İngiltere’nin Liverpool şehrinde doğdu. İhtida etmeden önceki adı William Henry Quilliam’dır. Çocukluğu Isle of Man’de geçti. Liverpool Institute’te öğrenim gördü ve metodist bir hıristiyan olarak yetiştirildi. Gençliğinde alkolizm karşıtı cemiyetlerin faaliyetlerine katıldı. Jeoloji, antropoloji ve zooloji alanlarında çalışmaları oldu. Hukuk eğitimi alarak avukatlık yaptı. Çeşitli sebeplerle Kuzey Afrika’ya yaptığı seyahatlerde İslâm dinini tanıma fırsatı bulan Quilliam titiz araştırmalar sonucunda 1887’de müslüman olarak Abdullah adını aldı. Aynı yıl Liverpool İslâm Cemiyeti’ni kurarak tebliğ faaliyetlerine başladı. Evini cami haline getirdi. Brougham Terrace’a taşındıktan sonra satın aldığı komşu binalarla birlikte burasını cami, kütüphane, müze, yatılı ve gündüzlü okullardan oluşan küçük bir külliyeye çevirdi. Ayrıca gayri müslim çocukları için Medina House adıyla bir yetimhane kurdu. Bu külliyede mühtedi Haschem Wilde, Nasrullah Warren, Joseph H. McGovern gibi isimler tarafından çizim ve teknik ressamlık, kimya, elektrik, fotoğraf ve fotometri, resim, stenografi alanlarında dersler veriliyordu; Arapça, Fransızca, Farsça ve Urduca öğretiliyor, sanatsal ve bilimsel etkinlikler gerçekleştiriliyordu. Ayrıca bu merkeze gayri müslimler pazar vaazlarına davet ediliyor, cuma namazları da burada kılınıyor, bizzat Quilliam yönetiminde nikâh ve cenaze merasimleri yapılıyordu.

Abdullah Quilliam, kendisini tebrik eden Sultan II. Abdülhamid’den aldığı davet üzerine oğlu Robert Ahmed ile birlikte 1891’de İstanbul’a ilk ziyaretini yaptı. Yıldız Sarayı’nda üst düzeyde ağırlandı ve Mecîdî nişanı ile taltif edildi. Bu arada haftalık ve aylık olarak yayımlamaya başladığı sekiz sayfalık The Crescent ve otuz iki sayfalık The Islamic World gazetelerini (1893) Avustralya, Yeni Zelanda ve Yeni Güney Galler (Avustralya) gibi ülkelere gönderip düşüncelerini yaymaya çalıştı. 1894’te II. Abdülhamid tarafından kendisine “Britanya adaları şeyhülislâmı” unvanı verildi ve Lagos’taki bir cami açılışında sultanı temsil etmek üzere görevlendirildi. II. Abdülhamid, Quilliam’a pek çok defa aynî ve nakdî yardımlarda bulundu. Sultanın yolladığı hediyeler arasında beyaz bir Stalyon at, gümüş bir şeyhülislâmlık mührü ve Hereke halıları da vardır. Manx kuruluşları, spiritüalistler ve farmasonlar gibi pek çok cemiyetle münasebet kuran Quilliam, İngiltere’nin çeşitli bölgelerinde İslâm medeniyeti tarihi, hukuk, jeoloji ve Manx tarihi konularında çok sayıda konferans verdi; başta Osmanlılar olmak üzere İran Şahlığı, Mısır Hidivliği, Afgan Emirliği ve Siyam Prensliği’nden üst düzey resmî ziyaretçileri oldu, buralardan nakdî yardımlar aldı.

Seyyid Ahmed Han ve Muhammed Abduh’un modernist yaklaşımlarına sempati duyan Quilliam, İslâm’ın her kültüre uyum sağlayabilecek mükemmel ve ılımlı din olduğunu göstermeye çalışıyor, pazar vaazlarına katılan gayri müslimleri İslâm’a ısındırmak için org kullanıp ilâhiler okuyordu. Ancak camiyi sandalyelerle doldurması, kilise ilâhilerinden uyarlanmış pasajları org eşliğinde okuması, çok eşliliği savunması ve çok eşli bir yaşantı sürdürmesi, kadınların modern kıyafetler kullanmasına ve kadın-erkek karışık vaziyette ibadet etmelerine müsamaha göstermesi gibi sebeplerle bazı müslüman topluluklarca bid‘atçı ve şaibeli bir kişi olarak görüldü. Öte yandan onun faaliyetleri yerli halkın ve İngiliz basınının da tepkisini çekti, camiye ve müslümanlara yönelik şiddet içerikli gösteriler düzenlendi.

Quilliam, panislâmizm fikrini benimsiyor ve müslümanların halife sıfatını taşıyan Osmanlı sultanına biat etmesiyle İslâm birliğinin gerçekleşeceğine inanıyordu. Kendisi, kraliyete sadık bir Britanyalı ve halifeye bağlı samimi bir müslüman olduğunu beyan etmekle birlikte İngiltere’nin Sudan’a yönelik planladığı askerî harekâta karşı bir fetva yayımladı. I. Balkan Savaşı’nda ve Ermeni meselesinde Başbakan Gladstone’un nezdinde Osmanlılar’ı savundu. İslâm bayrağı altında bulunmayan müslümanlara hilâfet makamının lehinde yasal protesto haklarını kullanmalarını tavsiye eden açıklamalar yaptı. Kilisenin misyonerlik faaliyetlerini kınaması, hükümetin emperyalist politikalarını eleştirmesi ve Osmanlı sarayı ile münasebetleri sebebiyle basın tarafından vatan hainliğiyle suçlandı. Müdahil olduğu bir boşanma davasında usulsüzlük yaptığı yolundaki iddialar üzerine tepkiler daha da artınca 1908’de faaliyetlerine son verip oğlu Robert’le birlikte İstanbul’a gitti. Böylece aralarında bilim adamı, denizci, tüccar ve sanatçıların da bulunduğu 600 civarında mühtediden oluşan cemiyet dağıldı; cemaat mensuplarının bir kısmı Lord Headley’in başkanlığını yaptığı Woking’deki Woking Muslim Mission adlı İslâmî yapılanmaya katıldı. II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinin ardından 1910’da İngiltere’ye dönerek faal durumdaki İslâmî yapılara dahil oldu, vefat eden mühtedi arkadaşı Henry de Leon’un adını kullanıp yaşamını sürdürdü. I. Dünya Savaşı yıllarında Türkiye’ye seyahatlerde bulundu. Hakkında, II. Abdülhamid’i tahttan indirmeleri yüzünden Meşrutiyet yönetimine kin beslediği ve taraf değiştirip İngiltere için ajanlık yaptığı şeklinde söylentiler yayıldı. Hannah Johnstone, Mary Lyon ve Edith Miriam Spray ile yaptığı evliliklerinden dokuz çocuk sahibi olan Quilliam 1932’de Londra’da vefat etti ve Brookwood Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. Quilliam’ın bir kısmı makale ve konferanslarından oluşan belli başlı eserleri şunlardır:

1. The Faith of Islam (Liverpool 1889, 1890, 1892). İslâm aleyhtarlarına reddiye mahiyetinde kaleme alınan eser Mahmud Esad Seydişehrî tarafından Dîn-i İslâm adıyla Türkçe’ye (bk. bibl.), İʿtiḳādü’l-İslâm (Kahire 1891) ve el-ʿAḳīdetü’l-İslâmiyye (Kahire 1315) adlarıyla Arapça’ya, ayrıca diğer bazı dillere tercüme edilmiştir. Hak dinin İslâm olduğunu, teslîs inancının anlaşılmazlığına karşılık tevhidin en mâkul inanç sistemi olarak görüldüğünü, İslâm’da ruhbanlık bulunmadığı gibi çok eşliliğin de yasaklanmadığını savunmak amacıyla kaleme alınan eserde İslâm’ın temel esasları ve ülü’l-azm peygamberlerin hayatı anlatılmış, birçok Batılı ilim ve fikir adamının kitaplarından ve Kur’ân-ı Kerîm’den iktibaslar yapılmıştır.

2. The Religion of the Sword (Liverpool 1891). Ali Rızâ Seyfî’nin yaptığı kısmî tercümesi Sebîlürreşâd’da yayımlanmıştır (VIII [1328], sy. 189, 198, 201-203; IX [1328], sy. 209-211, 213, 217). Eserde Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm tarihlerinden bahsedilerek üç dinin bir karşılaştırılması yapılmaktadır.

3. Ulemâ-yı İslâmiyeye Bir Sual ve Abdullah Guvilyam Efendi’nin Cevabı. Batılı bir düşünürün İslâm dini hakkındaki fennî ve aklî delillere dair sorusuna cevap olarak yazılmış, Aḥsenü’l-ecvibe ʿan suʾâli eḥadî ʿulemâʾi Ûrûbe (trc. Ma‘rûf er-Rusâfî, Bağdat 1330) ve el-Cevâbü’l-kâfî (trc. Zühdî el-Hammâş, Dımaşk 1332; Amman 1991) adlarıyla Arapça’ya, Ahmet Hamdi Akseki tarafından Arapça’dan yukarıdaki adla Türkçe’ye (İstanbul 1332) çevrilmiştir.

Diğer eserleri şunlardır: Fanatic and Fanatism (Liverpool 1887, 1890, 1898), The Troubles in the Balkans: The Turkish Side of the Question (Liverpool 1904), Footprints of the Past: A series of Lectures Demonstrating How the Discoveries of Geologists and Archaeologists are Conformable with the Islamic Faith (Liverpool 1907), Studies in Islam: A Collection of Essays (müellifin çeşitli konulardaki altı makalesini içerir; Liverpool 1895, 1905), The First Book of the Iliad (Homeros’la ilgili bir monografidir; London 1919), Polly (1892), The Wages of Sin (1894), Moses, Christ and Mohammed (1897), Many Antiquities (1898).

BİBLİYOGRAFYA

Abdullah Quilliam, Dîn-i İslâm ve İslâmiyet’in Başlıca Kavâid-i Esâsiyye-i İ‘tikādiyyesi Hakkında Ma‘lûmât-ı Mücmele (trc. Mahmud Esad Seydişehrî), İzmir 1311, s. 34.

a.mlf., Ulemâ-yı İslâmiyeye Bir Sual ve Abdullah Guvilyam Efendi’nin Cevabı (trc. Ahmet Hamdi Akseki), İstanbul 1332, s. 6.

J. J. Pool, Studies in Mohammedanism: Historical and Doctrinal, with a Chapter on Islam in England, Westminster 1892, s. 396-397, 402.

Serkîs, Muʿcem, II, 1580, 1670.

P. Clark, Marmaduke Pickthall: British Muslim, London 1986, s. 39.

Ali Köse, Neden İslâm’ı Seçiyorlar, İstanbul 1997, s. 25.

J. Guilford, “Quilliam, William Henry”, Oxford Dictionary of National Biography: In Association with the British Academy from the Earliest Times to the Year 2000 (ed. H. C. G. Matthew – B. Harrison), Oxford 2004, XLV, 682.

Humayun Ansari, “Process of Institutionalisation of Islam in England and Wales, 1830s-1930s”, Muslims in Europe: From the Margin to the Centre (ed. Jamal Malik), Münster 2004, s. 35, 38.

a.mlf., The Infidel Within: Muslims in Britain since 1800, London 2004, s. 84, 123.

a.mlf., “Making Transnational Connections: Muslim Networks in Early Twentieth-Century Britain”, Islam in Inter-War Europe (ed. N. Clayer – E. Germain), New York 2008, s. 54.

D. Robinson-Dunn, The Harem, Slavery and British Imperial Culture: Anglo-Muslim Relations in the Late Nineteenth Century, Manchester 2006, s. 164-165.

Kadir Mısıroğlu, Bir Mazlum Padişah: Sultan 2. Abdülhamid, İstanbul 2007, s. 190.

Muhammed Recai Çiftçi, Mühtedî Abdullah Henry Quillam’ın Dîn-i İslâm Adlı Eserinin ve Makalelerinin Kelâmî Açıdan Değerlendirilmesi (yüksek lisans tezi, 2009), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.

R. Geaves, Islam in Victorian Britain: The Life and Times of Abdullah Quilliam, Leicestershire 2010, s. 4, 52, 57, 69, 71, 76, 100, 146, 155, 204, 217, 224, 242, 247, 268-269.

A. Le Chatelier, “Les musulmans en Angleterre et dans les possessions anglaises d’Europe”, RMM, sy. 3 (1907), s. 133.

The Crescent, XXXI/799, 13 Mayıs 1908, s. 306.

Ahmet Uçar, “Sultan Abdülhamid’den Nijerya’ya Nişan...”, Tarih ve Düşünce, sy. 64, İstanbul 2006, s. 29.

Safvet Senih, “İngiltere Şeyhülislamı Abdullah Quilliam”, Sızıntı, sy. 339, İstanbul 2007, s. 145.