ABDÜLVÂHİD el-CÛZCÂNÎ

Hayatı hakkında bilinenler, İbn Sînâ’nın (980-1037) yakın dostu ve öğrencisi olduğundan ibarettir. Buna göre, aralarında önemli bir yaş farkı bulunmaması ve dolayısıyla onun da X. yüzyılın sonları ile XI. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olması gerekir. Cûzcân’ın, bugünkü Afgan Türkistanı’nda Murgab ile Amuderya arasında, halkının çoğunluğunu Türkler’in teşkil ettiği bir bölge olması, el-Cûzcânî nisbesini taşıyan Abdülvâhid b. Muhammed’in de dostu İbn Sînâ gibi Türk asıllı olabileceğini kuvvetli bir ihtimal olarak akla getirmektedir.

Abdülvâhid el-Cûzcânî’nin ilim âlemine yaptığı en büyük hizmet, İbn Sînâ’nın Kitâbü’ş-Şifâʾ adlı eserini ve bu eserin mukaddimesinde yer alan filozofun otobiyografisini tamamlamış olmasıdır. Esere eklediği önsözden İbn Sînâ’nın hayatı hakkında geniş bilgi elde edilmekte, ayrıca onun notlarını kendisinin kitap haline getirdiği ve eksik yerlerini de tamamladığı öğrenilmektedir. Kıftî, İbn Ebû Usaybia, Beyhakī ve Şehrezûrî gibi biyografi yazarları, İbn Sînâ hakkında verdikleri bilgileri Cûzcânî’den naklettiklerini belirtmektedirler. Beyhakī’nin Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme’de açıkladığına göre Cûzcânî, İbn Sînâ’nın eş-Şifâʾ adlı kitabından başka en-Necât’ı ile er-Risâletü’l-ʿalâʾiyye’sinin de sonlarına matematik ilimleriyle ilgili birer bölüm eklemiş, ayrıca el-Ḳānûn’un zor anlaşılır yerlerini de şerhetmiştir. Yine Beyhakī, İbn Sînâ’nın Ḥay b. Yaḳẓân adlı risâlesini de şerhettiğini, ayrıca Kitâbü’l-Ḥayevân adlı Farsça bir eser kaleme aldığını ve bu eserin bir nüshasının o çağda Nîşâbur Nizâmiye Kütüphanesi’nde mevcut olduğunu bildirmektedir.

Cûzcânî’nin bugüne yalnız iki eseri intikal etmiştir. Bunlardan Kitâbü Keyfiyyeti’l-eflâk, gezegenlerin birbirlerine kıyasla yerlerini inceleyen ele geçmemiş bir eserinden bizzat kendisinin yaptığı bir özettir ve üç ayrı nüshası bulunmaktadır (Oxford, Bodleian Library, Thurston 3, Marsh 720; Leiden, Oriental, nr. 174/2). Ayrıca bu eser Kutbüddin eş-Şîrâzî tarafından da Feʿaltü felâ telüm’ün içinde özetlenerek iktibas edilmiştir (Tahran, Meclis-i Şûrâ, nr. 3944-63). Diğer eseri Ḫilâṣu terkîbi’l-eflâk adını taşımaktadır (Meşhed, nr. 5593/9). Bugün bu kitabın müstakil bir telif olmayıp Fergānî’nin Kitâbü’l-Cevâmiʿ adlı eserine yazılmış bir şerh olduğu anlaşılmış bulunmaktadır. İbnü’l-Heysem’in çağdaşı olan Abdülvâhid el-Cûzcânî de Kitâbü Keyfiyyeti’l-eflâk’te, onun gibi fakat ondan müstakil olarak Batlamyus’un sistemini incelemiş ve o da konuya çözüm getirememiştir. Bununla beraber İbnü’l-Heysem’den farklı biçimde, Batlamyus’un hatalarını ihtiva etmeyen kendine ait bir sistem kurmaya çalışmıştır. Ancak sonuçta ortaya koydukları, onun da “equant problemi”ni tam anlayamadığını göstermektedir.

Eserlerinde Cûzcânî’den bahseden ve çalışmalarından alıntılar yapan Kutbüddin eş-Şîrâzî, her ne kadar onu şiddetle eleştirmiş, görüşlerini geçersiz ve “çok büyük apaçık yanlışlıklar” şeklinde nitelemişse de Cûzcânî’nin İslâm astronomi tarihinde önemsiz sayılamayacak bir yere sahip olduğu şüphesizdir.

XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşayan ve Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Risâle-i Sî Faṣl’ı ile Çağmînî’nin el-Mülaḫḫaṣ fi’l-heyʾe’sine birer açıklama ve usturlabın kullanılışı üzerine bir kaside yazmış olan Abdülvâhid b. Muhammed ile Abdülvâhid b. Muhammed el-Cûzcânî’yi karıştırmamak gerekir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 277-278 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.