AKHİSÂRÎ, Ahmed-i Rûmî

Kıbrıs’ta hıristiyan bir aileden dünyaya geldi ve Osmanlılar’ın Kıbrıs’ı fethinden sonra ihtida etti. Dımaşk ve İstanbul’daki âlimlerden ders aldı. Batı Anadolu’da Saruhan sancağının kazası Akhisar şehrinde resmî bir görev kabul etmeden ömrünün sonuna kadar ders verip eser yazdı ve aynı şehirde vefat etti. Kâtib Çelebi, vefat tarihini kendi öğrencisi olan Akhisârî’nin oğluna dayanarak belirlediği için (Süllemü’l-vüṣûl, I, 273) diğer kaynaklarda verilen tarihlere göre daha sağlam olmalıdır. Bazı çalışmalarda Bosnalı âlim Hasan Kâfî Akhisârî ile (ö. 1024/1615) karıştırılan Ahmed-i Rûmî’nin Akhisar’daki Uzuntaş Mezarlığı’na defnedildiği kaydedilir. Bağdatlı İsmâil Paşa (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 157) ve diğer bir kısım müelliflerin Akhisârî’yi Halvetî şeyhi diye tanıtmaları onun Mecâlisü’l-ebrâr’da Halvetîliğe yaptığı sert eleştirilerle çelişmektedir. Tasavvufla ilişkisi ne şekilde olursa olsun eserinde yer alan bütün konular öncelikle şahsî takvâ ve zühd hayatı, ticarî dürüstlük gibi meseleler olup bunların idarî, siyasî veya askerî alanlarla ilgisi bulunmamaktadır. Bu sebeple onun Mecâlisü’l-ebrâr’ı herhangi bir sultana, şehzadeye veya bir yöneticiye hitap etmekten çok Osmanlı tüccar, ulemâ ve hizmet erbabına yönelik olarak kaleme alınmıştır. Aslında Akhisârî’nin, XVI ve XVII. yüzyıllarda İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye’den etkilenen Osmanlı yenilikçi hareketiyle bağlantılı olduğunu söylemek mümkündür. Öncelikle Reddü’l-ḳabriyye adlı eserinde ve Mecâlis’in on yedinci bölümünde açıkça İbn Kayyim’e ve onun üstadına atıfta bulunmakta, kabirlerin yüceltilmesini reddeden eserlerinden nakiller yapmaktadır. Bunun dışında Akhisârî, klasik dönem Osmanlı ıslahatçılığının en önemli temsilcisi sayılan Birgivî Mehmed Efendi’nin Dürrü’l-yetîm fi’t-tecvîd’ine yazdığı şerhte ondan övgüyle söz etmektedir. Kütüphanelerdeki birçok risâle mecmuasında Birgivî’nin Vasiyetnâme’siyle Kadızâde Mehmed Efendi’nin Risâle ve Akhisârî’nin Risâle fi’l-akāid adlı eserlerinin bir arada ciltlenmiş olması, söz konusu eserlerin o dönemde birbirini tamamlayan metinler şeklinde algılandığını göstermektedir. Akhisârî’nin Mecâlisü’l-ebrâr’ında ve diğer eserlerinde yer alan birçok bölüm daha çok bid‘atlar, iyiliğe yönlendirip kötülükten sakındırma, regāib ve berât namazları, zikir, cuma hutbelerindeki dualar, cemaatle kılınan namazlardan sonraki tokalaşma, sûfî âyin ve semâ törenleriyle tütün kullanımı gibi konular hakkındadır. Bütün bunlar Kadızâdeliler’le tarikat ehli arasında geçen tartışmaların konusu olup Kâtib Çelebi’nin Mîzânü’l-hakk’ında ele alınmış, Akhisârî de bu konularda çoğunlukla katı ve yasakçı bir tutum sergilemiştir.

Akhisârî’nin kendisinden sonraki Osmanlı toplumu üzerinde bıraktığı tesirler henüz ortaya çıkarılmamıştır. Buna karşılık onun bilhassa Mecâlisü’l-ebrâr’ının Hint alt kıtasını oldukça etkilediği söylenebilir. 1850 yılı civarında bu eserden yapılan uzun alıntılar Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin İḳtiḍâʾü’ṣ-ṣırâṭi’l-müstaḳīm ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin İġās̱etü’l-lehfân adlı eserlerinden çeşitli bölümlerle birlikte, Hindu inançlarına reddiye olarak Farsça yazılan ve yanlışlıkla Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’ye nisbet edilen el-Belâġu’l-mübîn başlıklı eserde yer almıştır. Daha sonra Akhisârî’nin eserinin Urduca çevirileri de yapılmıştır.

Eserleri. 1. Mecâlisü’l-ebrâr ve mesâlikü’l-aḫyâr. Akhisârî’nin en meşhur ve Kâtib Çelebi’ye göre en son eseri olup (Süllemü’l-vüṣûl, I, 273) Begavî’ye ait Meṣâbîḥu’s-sünne gibi kaynaklarda yer alan hadislerden esinlenerek kaleme alınan yüz dinî konuyu içermektedir. Erken tarihli tam yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Yazma Bağışlar, nr. 865; Veliyyüddin Efendi, nr. 1903). Ayrıca tam veya eksik birçok nüshası Türkiye, Arap ülkeleri ve Hindistan’da mevcuttur. Mecâlisü’l-ebrâr, 1866 yılı gibi erken bir tarihte Delhi’de Sübhân Bahş eş-Şikârpûrî tarafından Urduca tercümesiyle birlikte müellifi belirtilmeden ve sonu eksik olarak basılmıştır. Bu baskıda dönemin meşhur Hint âlimi Şah Abdülazîz ed-Dihlevî’nin kaleme aldığı bir tebrik ve takdim yazısı bulunmaktadır. Mecâlisü’l-ebrâr, 1903 yılında Leknev’de Abdülvelî el-Medresî tarafından Meṭâriḥu’l-enẓâr başlığıyla ve Akhisârî’ye nisbet edilerek farklı bir Urduca çeviriyle yine son bölümü eksik halde yayımlanmıştır. 1978’de basılan eserin Urduca çevirisini meşhur Diyûbendî hareketi müftüsü Kifâyetullah Dihlevî yapmıştır ve eserin o zamandan beri baskıları devam etmektedir. Ancak bu çevirinin de aynı şekilde 100. meclisi eksiktir. Eserin 17, 18, 57 ve 58. meclislerini Muhammed b. Abdurrahman Humeyyis el-Mecâlisü’l-erbaʿa min Mecâlisi’l-ebrâr adıyla neşretmiş (Riyad 2001), bu neşir Beşir Eryarsoy tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Ahmed er-Rûmî el-Hanefî Akaid Risâleleri: Kabirler, Bid‘atler ve Ölümü Hatırlama, İstanbul 2002).

2. Şerḥü’d-Dürri’l-yetîm fi’t-tecvîd. Risâlenin çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (meselâ bk. Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 189; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 22).

3. Risâle fi’l-akāid. Müellifin bilinen tek Türkçe eseridir, Vasiyetnâme olarak da anılır (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1287, vr. 159^b-163^a; nr. 1291, vr. 96^a-110^a; Lâleli, nr. 2404, vr. 78^b-84^b).

4. Risâle fi’t-taḳlîd (Süleymaniye Ktp., Dârülmesnevî, nr. 258, vr. 84^b-91^b; Harput, nr. 429, vr. 29^a-37^a; Kılıç Ali Paşa, nr. 1035, vr. 38^b-48^b).

5. Risâle fî enne’n-nübüvvete efḍalü mine’l-vilâye (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 38^a-48^a; Reşid Efendi, nr. 985, vr. 91^a-95^a).

6. Risâle fî beyâni merâtibi’n-nefs ve merâtibi’l-ʿibâde ve merâtibi’t-tevḥîd (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 93^b-100^a; Reşid Efendi, nr. 985, vr. 110^b-113^b).

7. Risâle fî ẕikri’l-lisân ve’l-ḳalb (Süleymaniye Ktp., Dârülmesnevî, nr. 258, vr. 99^b-104^a; Harput, nr. 429, vr. 48^b-54^b; Şehid Ali Paşa, nr. 1189, vr. 88^b-94^a).

8. Risâle fî ẕemmi’l-bidʿa (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 54^b-65^a). Bu risâle üzerine Ali Çelik tarafından bir çalışma yapılmıştır (Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî ve Bid’at Risalesi, Eskişehir 2000).

9. Risâle fi’l-bidʿati’s-seyyiʾe ve ġayri’s-seyyiʾe (Süleymaniye Ktp., Dârülmesnevî, nr. 258, vr. 104^b-109^b; Harput, nr. 429, vr. 158^a-164^b; Reşid Efendi, nr. 985, vr. 83^a-86^a).

10. Risâle fi’r-red ʿalâ meḳābiriyye (Reddü’l-ḳabriyye) (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5398, vr. 71^a-86^b; Hafîd Efendi, nr. 453, vr. 90^a-117^b; Harput, nr. 429, vr. 100^a-118^b; Kılıç Ali Paşa, nr. 1035, vr. 49^b-68^a).

11. Risâle fî menʿi’t-taṣliye ve’t-tarẓiye ve’t-teʾmîn vaḳte’l-ḫuṭbe (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 77^b-84^b; Kılıç Ali Paşa, nr. 1035, vr. 69^b-70^a).

12. Risâle fî enne’l-muṣâfaḥa baʿde’ṣ-ṣalavâti’l-ḫamse bidʿatün mekrûha (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 72^a-73^a; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1182, vr. 64^b-65^a).

13. Risâle fî ḥurmeti’r-raḳṣ ve’d-deverân (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, vr. 65^a-72^a).

14. Risâle fî ḥükmi’d-duḫân (Duḫâniyye) (Süleymaniye Ktp., Dârülmesnevî, nr. 258, vr. 70^b-74^b; Kılıç Ali Paşa, nr. 1035, vr. 31^b-36^b). Bu risâle Yahya Michot tarafından İngilizce’ye çevrilmiş ve geniş bir çalışmayla birlikte yayımlanmıştır (bk. bibl.).

Mehmet Emin Müderrisoğlu’nun Akhisârî’ye nisbet ettiği (Akhisarlı Türk Büyükleri ve Eserleri, s. 53) Deḳāʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ adlı eser Hindistan’da yaşayan Anadolulu sûfî müellif Ahmed-i Rûmî’ye (ö. 750/1349) aittir (DİA, II, 131-132). Akhisârî üzerine Mustafa Şeyh (Mustapha Sheikh) doktora (Qādīzādeli Revivalism Reconsidered in Light of Ahmad al-Rūmī al-Aqhisārī’s Majālis al-abrār, 2011, St. Cross College), Mustafa Boz yüksek lisans (Innovation [bid‘a] and Puritanism in Ottoman Turkey [16^th-17^thc.]. Translation and Analysis of the 18^th Chapter of the Macālis al-abrār of Ahmad Rūmī al-Aqhisārī, 2011, Hartford Seminary) çalışması yapmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 60-62 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.