ALLÂL el-FÂSÎ

Fas’ta doğdu. Tahsilini Karaviyyîn Üniversitesi’nde tamamladı. Aynı üniversitede ve üniversite sonrası İslâmî eğitim veren Rabat’taki Dârülhadîsi’l-haseniyye’de görev yaptı. Selefiyye hareketi içinde yer aldı ve Fransız sömürge yönetimine karşı baş gösteren siyasî mücadelelere katıldı. Bu faaliyetlerinden dolayı bir süre Tâzâ’da göz hapsinde tutuldu; 1931 yılında serbest bırakıldı. Diğer genç Faslı milliyetçilerle birlikte 1934’te Kütletü’l-ameli’l-vatanî’yi kurdu. Liderler arasındaki görüş ayrılıkları üzerine bu teşkilât 1937 yılında, Allâl el-Fâsî’nin önderlik ettiği el-Hizbü’l-vatanî ve Vezzânî’nin başında bulunduğu el-Hareketü’l-kavmiyye adlarıyla ikiye bölündü. Sömürge yönetimine karşı sürdürülen faaliyetler ve ortaya çıkan gelişmeler üzerine liderlerin birçoğu tutuklanarak hapse atıldı veya sürgüne gönderildi. Allâl el-Fâsî de 1937-1946 yılları arasında Gabon’da sürgünde yaşadı. Fas’taki arkadaşları tarafından 1943’te kurulan İstiklâl Partisi’nin (Hizbü’l-istiklâl) liderliğine getirildi ve 1946 yılında Gabon dönüşü fiilen partinin başına geçti. Ancak 1947’de Kahire’ye kaçmak zorunda kaldı ve orada kurduğu Mektebü’l-Mağribi’l-Arabî adlı merkezden İspanyol ve Fransızlar’a karşı geliştirilen direniş ve bağımsızlık hareketlerini yönlendirdi. Kuzey Afrika bağımsızlık hareketleri liderlerinden Abdülkerîm el-Hattâbî başkanlığında Kahire’de kurulan Kuzey Afrika Kurtuluş Komitesi’nin (Lecnetü tahrîri’l-Mağribi’l-Arabî) genel sekreterliğine getirildi (1955). Fas’ın 1956’da bağımsızlığını kazanması üzerine ülkesine döndü ve Rabat’ta İmam V. Muhammed Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde öğretim görevine başladı. Bir süre yalnız parti çalışmaları ve neşir faaliyetiyle meşgul olarak hükümette görev almaktan uzak durdu. 1957’de çıkarmaya başladığı haftalık Le Sahara Marocain gazetesinin yayımını sürdürdü; 1962’de de aylık el-Beyyine dergisini çıkardı. Bu yayın organlarında, savunduğu Arap birliği ve panislâmizm hareketi hakkındaki görüşlerini ortaya koydu. 1960’ta tekrar İstiklâl Partisi liderliğine getirildi. 1961’de kurulan hükümette vakıflar ve dinî işlerle görevli devlet bakanı oldu. On sekiz ay bu görevde kaldıktan sonra partili diğer iki bakanla birlikte hükümetten ayrıldı (1963). Siyasî ve kültürel faaliyetlerle dolu hareketli bir ömür geçiren Allâl el-Fâsî, bir davet üzerine gittiği Romanya’da devlet başkanı ile Filistin ve Batı Sahra meseleleriyle ilgili olarak yaptığı görüşme sırasında öldü (13 Mayıs 1974).

Eserleri. 1. Maḳāṣıdü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye ve mekârimuhâ. Hukuk Fakültesi’nde verdiği derslerin kitap haline getirilmiş şeklidir. Eser Kazablanka’da (Dârülbeyzâ, ts.) neşredilmiştir.

2. Difâʿ ʿani’ş-şerîʿa. Bu eser de Hukuk Fakültesi’nde verdiği derslerden oluşmaktadır.

3. el-Ḥimâye fî Merrâküş mine’l-vicheti’t-târîḫiyye ve’l-ḳānûniyye. Fransız ve İspanyollar’ın Fas’taki himaye rejimlerini eleştirmektedir.

4. Ḥimâyetü İspanya mine’l-vicheti’t-târîḫiyye ve’l-ḳānûniyye (Kahire 1947). Himaye rejimlerini eleştirdiği bir başka eseridir.

5. el-Maġribü’l-ʿArabî mine’l-ḥarbi’l-ʿâlemiyyeti’l-ûlâ ile’l-yevm (1955). Tarihî olaylardan bahseden eserde I. Dünya Savaşı’nda Mağrib’in içinde bulunduğu durum incelenmektedir.

6. el-Ḥarekâtü’l-istiḳlâliyye fi’l-Maġribi’l-ʿArabî (Kahire 1948, 1956). Fas’taki Arap milliyetçilik hareketini anlatmaktadır.

7. Nehcü’l-istiḳlâliyye. Konusu bir önceki eserle aynıdır.

8. Ḥadîs̱ü’l-Maġrib fi’l-Meşriḳ (1956). Çeşitli Arap ülkelerinde verdiği konferanslardan meydana gelen bu eser Allâl el-Fâsî’nin politik görüşlerini ihtiva etmektedir.

9. Nidâʾü’l-Ḳāhire (1959). Müellifin politik görüşlerini ihtiva eden bir başka önemli eseridir.

10. en-Naḳdü’ẕ-ẕâtî (Kahire 1952). Bu eserinde, Arap milliyetçilik hareketinin esasları ve sonuçları üzerinde durarak modern dünyada gerçek Arap kimliğini kaybetmeden yükselebilmenin yollarını göstermekte ve otokritik yapmaktadır. Böylece, mücadelesinde XX. yüzyılın modernist İslâmcı fikirlerini oluşturan (Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ gibi) liderlerin yolunda gittiğini göstermektedir. Eser Çince’ye ve kısmen Fransızca’ya da tercüme edilmiştir.

Allâl el-Fâsî’nin ayrıca İslâm âlemindeki maddî ve mânevî kalkınma ile ilgili şu eserleri vardır: ʿAḳīde ve cihâd, Maʿreketü’l-yevm ve’l-ġad, Mühimmetü ʿulemâʾi’l-İslâm, Difâʿan ʿan vaḥdeti’l-bilâd. Aynı zamanda şair olan Allâl el-Fâsî’nin bazı şiirleri Abdülalî el-Vedgīrî tarafından Dîvânü ʿAllâl el-Fâsî adıyla neşredilmiştir (Rabat 1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1989 yılında İstanbul’da basılan 2. cildinde, 504 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.