AZİZ AHMED

11 Kasım 1913’te Haydarâbâd’da doğdu. İlk öğrenimini burada tamamladı, 1934’te Osmâniye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden, 1938’de de Londra Üniversitesi’nin İngiliz Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu. Doktorasını da 1972 yılında bu üniversitede tamamladı. 1938’de Osmâniye Üniversitesi’nde İngiliz dili öğretim görevlisi olarak başladığı eğitim hizmetine on yıldan fazla bir süre devam etti. 1947’de Haydarâbâd’ın bağımsız prenslik statüsünü kaybederek Hint egemenliği altına girmesi üzerine 1949’da Pakistan’a gitti ve orada Pakistan tarih ve kültürünün yurt dışında tanıtılması işini yürütmek üzere yayıncılık yaptı ve bir süre de Pakistan radyosunda çalıştı.

Urduca kaleme aldığı en tanınmış romanları arasında Ḥavâs (1934), Gurîz (1945), Âg (1947), Eysî Bülendî Eysî Pestî (1948; bu eser Ralph Russell tarafından The Shore and the Ware adıyla İngilizce’ye tercüme edilmiştir, London 1971) ve Şebnem (1950) sayılabilir. Bu romanların sağladığı şöhret sayesinde 1957’de Urdu dili ve Hint Müslümanlığı hakkında ders vermek üzere Londra Üniversitesi’nde School of Oriental and African Studies’e davet edildi. Burada beş yıl çalıştıktan sonra 1962’de ölümüne kadar çalışacağı Toronto Üniversitesi İslâm Araştırmaları Kürsüsü’ne geçti.

Aziz Ahmed’in en önemli tarihî çalışması olan Islamic Culture in the Indian Environment’i (Oxford 1964), Islamic Modernism in India (Oxford 1967) ve An Intellectual History of Islam in India (Edinburg 1969) adlı eserler takip etti. İslâm tarihiyle ilgili diğer çalışmaları ise şunlardır: Muslim Self-Statement in India and Pakistan: 1857-1968 (G. E. von Grunebaum ile birlikte, Wiesbaden 1970); Religion and Society in Pakistan (Contributions to Asian Studies’in II. cildi olarak, Leiden 1971); History of Islamic Sicily (Edinburg 1975). Bu eser Emîn Tevfik et-Tîbî tarafından Târîḫu’ṣ-Ṣıḳılliyyeti’l-İslâmiyye adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir (Trablus 1399/1980). Yazarın kitap halindeki bu çalışmalarından başka çeşitli ilmî dergilerde yayımlanan altmıştan fazla makalesi ve elli civarında tenkidi de bulunmaktadır.

Aziz Ahmed Batılı ilmî ölçülerle tarihî tenkit mantığını kullanarak Hint-İslâm medeniyetini ve onun İslâm düşüncesine katkısını tenkitçi bir gözle incelemeye çalışan müslüman âlimlerden biridir. O, Güney Asya İslâm hayat ve kültürünü inceleyen XX. yüzyıl tarihçileri arasında kendisine seçkin bir yer kazandıran dikkat ve ehliyetiyle ve daha çok bir tarihçi gözüyle başlangıcından günümüze kadar Hint-Pakistan bölgesinde İslâm medeniyetinin karşı karşıya kaldığı meseleleri gözden geçirmiştir.

Aziz Ahmed İslâmî anlayışı itibariyle bir reformcudur. Bu hususta bir yandan şair İkbal’den, öte yandan da Batılı oryantalistlerin İslâm üzerine yaptıkları incelemelerden etkilenmiştir. İslâm toplumunun değişmesi ve ilerlemesiyle ilgili düşünceleri, tarihî araştırmalarında olduğu kadar Gurîz ve Eysî Bülendî Eysî Pestî gibi romanlarında da yoğun bir şekilde yer almaktadır.

Romanları kendi ülkesindeki çeşitli çevrelerde oldukça sert eleştirilere uğramıştır. Bunun sebeplerinden biri, onu ve çevresini yakından tanıyanların romanlarındaki kahramanlarda kimliklerini kolayca tesbit edebilecekleri kadın ve erkek birtakım kişilerin özel hayatlarını tasvir eden üstü kapalı müstehcen ifadelere yer vermesi olduğu kadar, sol fikirlere olan meylidir. İkbal hakkında yazdığı Iqbâl Ek Nei Teşkîl (Haydarâbâd 1947) adlı eserinde de İkbal’in düşüncesinde sosyalist unsurlar bulmaya çalışmıştır. Ayrıca Batılı yahudi ve hıristiyan oryantalistlerle kurduğu yakın münasebetler düşünce ve eserlerinde silinmez bir iz bırakmıştır. Birçok modernist gibi o da kendince yorumladığı bir tür serbest ictihad metodunun kullanılması suretiyle İslâm’da reforma gidilmesi taraftarıdır. Zira ona göre İslâm bu şekilde kendisini modern dünyaya adapte etme imkânına kavuşacaktır. Aziz Ahmed, İslâmî reformasyonun, Batı’nın da bu konuda muhtemel fiilî yardımını umarak kendi içinden kaynaklanacağını iddia etmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1991 yılında İstanbul’da basılan 4. cildinde, 332-333 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.