https://islamansiklopedisi.org.tr/ba-mahreme-abdullah-tayyib
12 Rebîülâhir 870 (2 Aralık 1465) tarihinde Aden’de doğdu. Hadramut bölgesinden Aden’e göç eden ve İslâmî ilimlerde temayüz eden Bâ Mahreme (Ebû Mahreme) ailesine mensuptur. Aden kadısı olan babası Abdullah b. Ahmed’in yanı sıra Muhammed b. Ahmed Fazl, Muhammed b. Hüseyin el-Kammât ve Allâme Kadı Ahmed b. Ömer el-Mezcid gibi âlimlerden ders aldı. Çalışkanlığı, zekâsı, fıkıh, tefsir, hadis, nahiv ve Arap dili gibi alanlardaki başarılarıyla dikkat çekti. İlmî derinliği, fıkhî meselelere getirdiği çözümler, verdiği dersler, yetiştirdiği talebeler ve fetvalarıyla Aden’in en meşhur simalarından biri oldu. Tâhirîler’den Âmir b. Dâvûd tarafından 934 (1528) yılında Aden kadılığına tayin edildi ve bir süre bu görevi yürüttü. Ömrünün son iki yılını felçli halde geçiren Bâ Mahreme 6 Muharrem 947’de (13 Mayıs 1540) Aden’de vefat etti. Öğrencileri arasında Allâme Şehâbeddin Ahmed b. Ömer el-Hakîm önemli bir yer almaktadır. Kardeşi Ömer b. Abdullah, yeğeni Takıyyüddin Abdullah b. Ömer ve annesi tarafından dedesi Ebû Şükeyl Muhammed b. Mes‘ûd da dönemin meşhur âlimleri arasındadır. Abdülkādir el-Ayderûsî yeğeni Takıyyüddin’in onun ölümü üzerine yazdığı mersiyeden bazı mısraları zikretmiştir (en-Nûrü’s-sâfir, s. 205).
Eserleri. 1. Târîḫu s̱aġri ʿAden. Aden tarihine dair başlıca eserlerden biri olup iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Aden’le ilgili bazı dinî rivayetlerden sonra buranın coğrafya ve topografyası hakkında bilgi verilir. İkinci bölüm Aden’de yaşayan veya buraya gelen meşhur kişilerin biyografilerinden oluşmaktadır. Burada âlimler, sâlihler, hükümdarlar, vezirler, emîrler ve tâcirler gibi farklı kesimlere mensup 300’den fazla kişinin hayat hikâyesi alfabetik sırayla yer almaktadır. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser (Eymen Fuâd Seyyid, s. 206) Oscar Löfgren tarafından neşredilmiştir (I-II, Leiden 1936, 1950; I-II, Kahire 1411/1991). Löfgren, İbnü’l-Mücâvir’in Târîḫu’l-müstebṣır, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî’nin Kitâbü’s-Sülûk ve İbnü’l-Ehdel’in Tuḥfetü’z-zemen fî târîḫi sâdâti’l-Yemen adlı eserlerinden ilgili kısımları Târîḫu s̱aġri ʿAden’e ilâve etmiştir. Eseri Ali b. Hasan el-Halebî de yayımlamıştır (I-II, Beyrut 1408/1987). Bâ Mahreme bu eserinden el-Muḫtâr min Târîḫi s̱aġri ʿAden adıyla seçmeler yapmıştır (a.g.e., s. 206).
2. Ḳılâdetü’n-naḥr fî vefeyâti aʿyâni’d-dehr. Üç ciltten meydana gelen eser hicretten başlayarak 927 (1521) yılına kadar gelen bir tarih ve biyografi kitabıdır. Kitapta hicretten sonra her yüzyıl yirmişer yıllık beş tabakaya ayrılmıştır. Eserin özellikle müellifin yaşadığı dönemle ilgili bölümü Yemen ve Aden tarihi hakkında ilk elden bilgiler içermesi bakımından önemlidir. Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî’nin Kitâbü’s-Sülûk’ü, Yâfiî’nin Mirʾâtü’l-cenân’ı ve Ali b. Hasan el-Hazrecî’nin Ṭırâzü aʿlâmi’z-zemen fî ṭabaḳāti aʿyâni’l-Yemen’i Ḳılâdetü’n-naḥr’ın başlıca kaynakları arasındadır. Oscar Löfgren bu kitabı tanıtan yazılar kaleme almış (“Über Abû Mahrama’s Kilâdat al-nahr fî wafayât a‘yân al-dahr”, MO, XXV [1931], s. 120-139; “Abû Mahrama’s Kilâdat al-nahr Ergänzungen zum Aufsatz”, MO, XXVI-XXVII [1932-33], s. 227-228), L. O. Schuman da eserin Leiden nüshasını (Or., nr. 2598) esas alıp 906-927 (1500-1521) yıllarını içeren bölümünü İngilizce’ye çevirmiş ve notlar ekleyerek metnin tıpkıbasımıyla birlikte yayımlamıştır (bk. bibl.). Ḳılâdetü’n-naḥr, Abdülganî Ali el-Ehcerî, Abdurrahman Muhammed Cîlân Sagīr ve Muhammed Yeslem Abdünnûr tarafından üç cilt (San‘a 1425/2004), Bû Cum‘a Mükrî ve Hâlid Zevârî tarafından altı cilt (Cidde 1429/2008) halinde neşredilmiştir.
3. en-Nisbe ile’l-mevâżiʿ ve’l-büldân (Müştebihü’n-nisbe). Coğrafî nisbeleriyle tanınan bazı kişilerin biyografilerini ve yaşadıkları yerlere dair bilgiler ihtiva etmektedir (Ebûzabî 1425/2004). Eser, Muhammed b. Ahmed el-Hacerî el-Yemânî’nin Mecmûʿu büldâni’l-Yemen ve ḳabâʾilihâ adlı kitabı başta olmak üzere Yemen coğrafyası ve kabilelerine dair eserlerin temel kaynaklarındandır. Müellifin el-Münteḫab min Kitâbi’n-Nisbe ile’l-mevâżiʿ ve’l-büldân adıyla yaptığı seçmeler Kahire’deki Ma‘hedü’l-Mahtûtati’l-Arabiyye’de kayıtlıdır (nr. 2332).
4. Esmâʾü ricâli Ṣaḥîḥi Müslim (a.g.e., s. 206).
5. Şerḥu’t-Tenbîh li-Ebî İsḥâḳ eş-Şîrâzî. Şâfiî âlimlerinden Şîrâzî’nin et-Tenbîh fî fürûʿi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî adlı eserinin şerhidir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 433).
6. Şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim. İmam Nevevî’nin el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc adlı şerhinden faydalanılarak hazırlanmıştır (Abdülkādir el-Ayderûsî, s. 206).
BİBLİYOGRAFYA
Abdullah Tayyib Bâ Mahreme, Ḳılâdetü’n-naḥr fî vefeyâti aʿyâni’d-dehr (nşr. Abdülganî Ali el-Ehcerî), San‘a 1425/2004, I, neşredenin girişi, s. 17-52; a.e.: Political History of the Yemen at the Beginning of the 16th Century According to Contemporary Arabic Sources (nşr. ve trc. L. O. Schuman), Amsterdam 1961.
Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 204-206.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 268.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 239-240.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 433.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 45-46.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Merâciʿu târîḫi’l-Yemen, Dımaşk 1972, s. 72-73, 255-256, 318.
a.mlf., Fihristü’l-maḫṭûṭâti’l-Yemeniyye fî Ḥaḍramevt, Aden 1974, s. 45, 90.
a.mlf., Meṣâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 478.
Eymen Fuâd Seyyid, Meṣâdiru târîḫi’l-Yemen fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 205-208.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 94.
İsmâil b. Ali el-Ekva‘, el-Medârisü’l-İslâmiyye fi’l-Yemen, Beyrut 1406/1986, s. 539.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 264.
Kasım Kırbıyık, “Bâ Mahreme”, DİA, IV, 358.
M. Abdullah b. Hâvî Bâ Vezîr, “Bâ Maḫreme, Ebû Muḥammed ʿAbdullāh eṭ-Ṭayyib b. ʿAbdillâh b. Aḥmed”, Mv.AU, III, 156-158.
İlişkili Maddeler
Görseller
