BEKRÎ, İbn Ebü’s-Sürûr

Mısırlı tanınmış Bekrî ailesine mensup olup müfessir ve fakih Ebü’s-Sürûr el-Bekrî’nin oğludur. en-Nüzhetü’z-zehiyye adlı eserinde Mısır Valisi Hızır Paşa zamanından bahsederken babasının otuz altı yaşında vefat ettiği ve kendisinin o sırada dokuz yaşında olduğuna dair verdiği bilgiden (M. Tevfîk el-Bekrî, s. 79) 998’de (1589-90) dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Doğum yeri olan Kahire’de büyüdü. Hıfzını tamamladıktan sonra iyi bir öğrenim gördü. Dinî ilimlerdeki geniş bilgisi yanında tarihçiliğiyle temayüz etti. 12 Rebîülevvel 1087’de (25 Mayıs 1676) Kahire’de vefat etti.

Hal tercümesinde onu “büyük üstat” ve “kutublar kutbu” diye takdim ettikten sonra ilimde Allah’ın bir âyeti, velîlikte ise son mertebeye yükselmiş biri olarak gösteren, devlet adamlarının yanında itibarı yüksek ve zor meselelerde kendisine danışılan bir şahsiyet olduğunu bildiren Muhibbî, anlaşılmaz bir şekilde onun ne tarihçiliğinden ne de tarihle ilgili herhangi bir eserinden bahsetmektedir. Ancak kitabının çeşitli yerlerinde Bekrî’nin eserlerine atıfta bulunurken, “... Bekrî’nin halifeler ve sultanlar hakkında telif edip Mısır nâib ve kadılarıyla ilgili bir de zeyil yazdığı tarihte buldum” (Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 488), “... Bekrî’nin tarihinde gördüm” (a.g.e., IV, 343), “... Bekrî Mısır valilerine dair telif ettiği eserinde bunu zikretti” (a.g.e., I, 474) gibi ifadeler kullanmakta ve eserlerinin adını açıkça vermemektedir.

Eserleri. Bekrî’nin eserlerini dört grupta toplamak mümkündür.

A) Umumi Tarih ile İlgili Eserleri. 1. ʿUyûnü’l-aḫbâr ve nüzhetü’l-ebṣâr. Başlangıçtan 1032’ye (1622) kadar gelen umumi bir tarihtir. Müellifin “ne çok kısa ne de uzun ve sıkıcı” diye tanıttığı bu eser onun en büyük tarih kitabıdır. On altı kısma (maksad) ayrılan eserde, tarih ilminin değeri hakkındaki bir önsözden sonra Hz. Âdem ve diğer peygamberlerden, İran ve Sâsânîler, Yunan ve Bizans hükümdarları, ardından sırasıyla Asr-ı saâdet, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, Endülüs Emevîleri, Büveyhîler, Fâtımîler ve Selçuklular, Eyyûbîler, Memlükler ve kuruluşundan 1032’ye (1622) kadar Osmanlı tarihi hakkında bilgi verilmiştir. Eserin mevcut nüshaları birbirinden farklıdır. Berlin nüshası (nr. 9473) 1622’ye kadar gelirken yine Berlin’de (nr. 9474) bulunan başka bir nüsha ile Dârü’l-kütüb (Tarih, nr. 72m) nüshası 1516’da Kansu Gavri devrinde Memlük Sultanlığı’nın düşmesiyle sona erer. Bu da eserin iki versiyonu olduğunu gösterir. Müellif bu eserinde Osmanlı Devleti’ne yer vermediğini, çünkü Osmanlı Devleti için el-Mineḥu’r-raḥmâniyye adlı ayrı bir eser telif ettiğini açıklar (bk. Berlin nüshası, nr. 9474, vr. 3^a; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 72m, vr. 1^b-2^a). Ancak Berlin’deki diğer nüshasının (nr. 9473) son kısmı, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Sultan II. Osman’ın öldürülmesine (1622) kadarki Osmanlı tarihinden bahsetmektedir. ʿUyûnü’l-aḫbâr’ın muhtasar bir versiyonu Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde (nr. 897/92) bulunmaktadır. Hz. Peygamber devriyle başlayan bu nüsha Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 1031’e (1621) kadar Mısır tarihini ihtiva eder. Burada Osmanlı dönemi Mısır valilerinden, ayrıca Hanefî kadılarından da bahsedilir. Eserin muhtasarında Osmanlı Devleti ve Mısır’ın 1031’e (1621) kadarki tarihinin ele alınması, bu bölümün kitabın aslında da mevcut olduğunu gösterir.

2. Nüzhetü’l-ebṣâr ve cüheynetü’l-aḫbâr. ʿUyûnü’l-aḫbâr’ın biraz değiştirilmiş bir şekli olup 12 kısma (makale) ayrılmıştır. Eserin birinci kısmında tarih ilminin değeri anlatılmış, 12. kısmı ise Osmanlı Devleti’nin başlangıcından Sultan IV. Murad’ın ölümüne (1640) kadarki tarihine tahsis edilmiştir (eserin tavsifi için bk. Ahlwardt, IX, 80).

3. Tuḥfetü’ẓ-ẓurefâʾ bi-ẕikri’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ (İskenderiye, Tarih, nr. 119). Müellifin ʿUyûnü’l-aḫbâr ile el-Mineḥu’r-raḥmâniyye adlı eserlerinin bir hulâsasıdır (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 369, 389; Brockelmann, GAL, II, 301).

B) Osmanlı Tarihiyle İlgili Eserleri. 1. el-Mineḥu’r-raḥmâniyye fi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 1922, 1926, 5424). I. Osman’dan I. Mustafa’ya (ö. 1027/1618) kadar her biri bir Osmanlı sultanından bahseden on beş bölüm halinde tertip edilmiştir. Eserde I. Selim’den itibaren Mısır’a tayin edilen valiler zamanında burada cereyan eden hadiselerden de bahsedilmektedir. Müellif bu eserini yalnızca Osmanlı Devleti’nden bahsettiği için kısa bir tarih kitabı olarak gösterir (bk. Dürerü’l-es̱mân, vr. 2^b). Bekrî bu eserine zeyil mahiyetinde ayrıca iki kitap yazmıştır. el-Leṭâʾifü’r-rabbâniyye ve Dürrü’l-cümân fî devleṭi’s-Sulṭân ʿOs̱mân adlarını taşıyan bu iki eser, el-Mineḥ’in kaldığı 1027 (1618) yılından 1029’a (1620) kadar geçen olayları ihtiva eder.

2. Feyżü’l-mennân fî ẕikri devleti Âli ʿOs̱mân (Rabat, Celâvî, nr. 848). Müellifin Dürerü’l-es̱mân’ında (vr. 2^b) küçük bir tarih kitabı olarak gösterdiği bir diğer eseridir ve el-Mineḥ’in genişletilmiş şeklidir. 1027 (1618) yılına kadar gelen eser Mısır valileri hakkında da bilgi verir.

3. Dürerü’l-es̱mân fî aṣli menbaʿi Âli ʿOs̱mân (Pertsch, III, 233 [nr. 1614]). Osmanoğulları’nın menşei hakkındadır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 745).

C) Mısır Tarihiyle İlgili Eserleri. Bekrî’nin eserlerinin büyük bir kısmı özellikle Mısır’a tahsis edilmiştir. Bu eserler genellikle eski Mısır tarihini anlatan kısa bir önsözle başlamaktadır. Müellif Memlük Sultanlığı’nın son günlerindeki olaylar üzerinde dururken daha çok İbn İyâs’a dayanır.

1. er-Ravżatü (en-Nüzhetü)’z-zehiyye fî vülâti Mıṣr ve’l-Ḳāhire el-Muʿizziyye. Mısır’ın en eski çağlardan 1035 (1625) yılına kadar tarihini anlatan bu eserin 1035 (1625), 1041 (1631) ve 1061 (1651) yıllarına kadar gelen nüshaları bulunmaktadır (meselâ Vatikan, nr. 7344; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 2226).

2. et-Tuḥfetü’l-behiyye fî temellüki Âli ʿOs̱mân ed-diyâre el-Mıṣriyye (Viyana, Imperial Royal Court Library, nr. 925/1). Mısır’ın I. Selim tarafından zaptından 1038 (1628) yılına kadarki tarihine dairdir.

3. el-Kevâkibü’s-sâʾire fî aḫbâri Mıṣr ve’l-Ḳāhire. er-Ravżatü’z-zehiyye’nin hulâsasıdır. Yirmi bab üzerine tertip edilmiş olup 1055 (1645), 1060 (1650) ve 1063 (1653) yıllarına kadar gelen nüshaları vardır (Münih, Staatsbibliothek, nr. 398; British Museum, nr. 324; Bibliothèque Nationale, nr. 1852). Bu eser Silvestre de Sacy tarafından “Le livre des Étoiles errantes, qui contient l’histoire de l’Égypte et du Caire” adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiş ve Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque’te (I, Paris 1787, s. 165-280) neşredilmiştir. el-Kevâkib’in Manchester (nr. 277A) nüshasına göre (vr. 15^a) Bekrî bu eserini 1060’ta (1650) yazmıştır.

4. Ḳaṭfü’l-ezhâr mine’l-Ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. Makrîzî’nin el-Ḫıṭaṭ adlı eserinden yapılmış seçmeleri ihtiva eden kitap otuz bab üzerine tertip edilmiştir (nüshaları için bk. İA, II, 460; VII, 206).

5. er-Ravżatü’l-meʾnûse fî aḫbâri Mıṣri’l-maḥrûse (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 2261). Eserde Mısır’ın faziletleri ve 923’te (1517) I. Selim tarafından fethinden 1054 (1644) yılına kadar buraya tayin edilen Osmanlı kazaskerleri anlatılmaktadır.

6. Tefrîcü’l-kürbe li-defʿi’ṭ-ṭulbe (Sûhâc, Mektebetü Rifâa Râf‘ et-Tahtâvî, nr. 380). Muhtasar bir eser olup 1016’da (1607) Mısır’a vali tayin edilen Damad Mehmed Paşa’nın, kul taifesinin halktan aldığı “tulbe” ve “külfe” adlı vergileri kaldırması hakkındadır. Eser Abdürrahim Abdurrahman tarafından neşredilmiştir (el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-Mıṣriyye, XXIII, Kahire 1976).

7. ed-Dürretü’l-müdâne fî veḳāyiʿi’l-Kinâne (Münih, Staatsbibliothek, nr. 399). Mekke civarında yaşayan ve hicretin VI. yüzyılında Yukarı Mısır’da İhmîm civarında yahut deltanın batısında yerleşen Kinâne kabilesinin Mısır’daki kolu hakkındadır (Brockelmann, GAL, II, 298).

D) Diğer Eserleri. el-Ḳavlü’l-muḳteḍab fîmâ vâfeḳa luġate ehli Mıṣr min luġāti’l-ʿArab. es-Seyyid İbrâhim Sâlim ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1962). Eserin 1057 (1647) yılına ait müellif nüshası Ezher Kütüphanesi’nde (Lugat, nr. 66; Abaza, nr. 6446) kayıtlıdır (ayrıca bk. L. Abdüllatîf Ahmed, s. 241-254). Bundan başka Semîrü’l-aṣḥâb ve nüzhetü ẕevi’l-elbâb (bk. Îżâḥu’l-meknûn, II, 28) ile tek nüshası tesbit edilebilen Risâle fî rubʿi’l-muḳanṭarât (Bibliothèque Nationale, nr. 4695), Muhibbî’nin zikrettiği (Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 466) Nil’in başlangıcı, nereden geldiği, hakkında vârit olan hadis ve ahbâr ile ilgili Kitâb fi’n-Nîl (Ziriklî, VII, 64) adlı eserleri zikredilebilir (İbn Ebü’s-Sürûr’a nisbet edilen diğer eserler için bk. M. Tevfîk el-Bekrî, s. 77-78; Fuâd el-Mâvî, s. 306-307; Ziriklî, VII, 64).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 367-369 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.