BORNEO

736.561 km² yüzölçümü ile Grönland ve Yeni Gine’den sonra dünyanın üçüncü büyük adasıdır. Muson yağışlarının mart ve ekim ayları arasında gelmesi sebebiyle büyük bir kısmı yaprağını dökmeyen ağaçlardan oluşan ormanlarla kaplıdır. Adada 50 ton ağırlığındaki gemilerin gidip gelebildiği Kapuas, Barito, Mahakam ve Rajang gibi birçok nehir vardır. Bu nehirler güney ve güneybatı kesimlerinde bazı geniş bataklıklar meydana getirirler. Adanın dörtte bire yakın kısmı ovadır. Geri kalan kesimi genellikle yüksek ve engebeli olup üzerinde birçok dağ sıraları ve Sabah sınırları içindeki Kinabalu dağı (4102 m.) gibi ayrı ayrı dağlar yer alır; aralarında aktif volkan yoktur. Borneo’da çoğu sık ağaçlı ormanlarda olmak üzere orangutan, babun, çift boynuzlu gergedan, timsah, yaban öküzü, geyik ve pek çok küçük hayvanla çeşitli kuşlar yaşar. Toprak verimsizdir; başlıca ürünler arasında kereste, karabiber, kâfur, sagu, pirinç, hint kamışı ve kauçuk bulunur.

Borneo’nun yerli halkı Dayak soyundandır. Dayaklar karacı Dayak (Bidayuh) ve denizci Dayak (İban) olmak üzere iki gruba ayrılır. Adanın iç kesimlerinde karacı Dayaklar’ın Bajau, Penan, Murut, Kelabit, Bisayah, Dusun ve Kedayan gibi alt grupları, sahil kesimlerinde ise denizci Dayaklar’la Malaylı, Javalı, Bugili ve Çinli göçmenler yaşarlar. Borneo adası bugün Güneydoğu Asya’nın üç müslüman Malay devleti olan Bruney, Malezya ve Endonezya arasında paylaşılmıştır. Bruney adanın yaşayan en eski devletidir ve Borneo kelimesi de onun isminden alınmıştır. Bu müstakil devlet Borneo’nun Güney Çin denizindeki Bruney körfezine bakan kuzeybatı sahilinde yer alır. Adanın kuzey ve kuzeybatısında da Malezya Federasyonu’nun doğu devletleri olan Sabah ve Saravak bulunur. Borneo’nun % 70’ini kaplayan Kalimantan bölgesi ise Endonezya’nın bir parçasıdır ve bu devletin dört eyaletini meydana getirir. Adanın toplam nüfusu 1984’te 10 milyonu aşmıştı.

Ticaret Borneo tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Hindistan, Çin ve Malay-Endonezya adalarıyla kurulan ilk ticarî ilişkiler, adanın bazı yerlerine Hinduizm’in ve Budizm’in girmesine sebep olmuştur. Her ne kadar ormanlık bölgelerde yaşayan bazı yerli kabileler uzun süre animizme bağlı kaldılarsa da daha sonraki dönemlerde yine deniz ticareti Arap ve Hint tüccarları vasıtasıyla İslâmiyet’in Malay-Endonezya takımadalarına ulaşmasını sağlamıştır. İslâmiyet Borneo’nun batı kesimlerine Sumatra ve Malay yarımadasından gelen Arap ve Malaylı tüccarlar, doğu kesimlerine Güney Sulavesi’den gelen Bugili ve Makassarlı tüccar ve gemi yapımcıları vasıtasıyla girmiş, Borneo’nun güneyindeki Bancermasin bölgesi ise XV. yüzyıl boyunca Cava’dan gelen müslüman davetçilerin faaliyetleri sonucu İslâmiyet’i benimsemiştir. Böylece İslâmiyet XVI. yüzyılın sonlarına doğru Borneo’nun bütün sahil kesimlerinde müşterek din haline gelmiş bulunuyordu. XVI-XIX. yüzyıllar arasında ise Portekizli, İspanyol, Hollandalı ve İngiliz sömürgeciler baharat ticareti yapmak amacıyla ve elmas veya altın bulmak umuduyla Borneo’ya geldiler.

Borneo’da kurulan ilk İslâm devleti Bruney Sultanlığı’dır (1405). Bruney Sultanlığı XV. yüzyıl boyunca çevredeki etkinliğini genişletti ve XVI. yüzyılın başlarında özellikle Sultan Bolkiah’ın altın çağında bütün Borneo’yu hâkimiyeti altına aldı. İslâmiyet Batı Borneo ve Güney Filipin adalarına bu sultanlık vasıtasıyla yayılmıştır. 1521’de Portekizli seyyah Macellan’ın gemisi Victoria, Bruney Sultanlığı’nı ziyaret etti. Antonio Pigafetta, Bruney şehrini ve Sultan Bolkiah’ın sarayını etkili bir şekilde tasvir etmiştir. 1545’te Portekizliler Bruney ile ticaret anlaşması imzaladılar; yüzyılın sonlarında da Filipinler’deki Manila’da İspanyol koloni idaresi kuruldu. Bu yeni Avrupa kolonisi bölgede Bruney’in gücünün zayıflamasına sebep oldu ve giderek hâkimiyetini Mindanao ve Sulu takımadalarına yaydı. İspanyollar 1578 ve 1579’da Bruney’e saldırıya geçtiler. Bu saldırılar önceleri pek fazla etkili olmadıysa da XVI-XVII. yüzyıllar arasında Bruney doğu Borneo’nun üzerindeki siyasî hâkimiyetini tamamen kaybetti ve önce XVII. yüzyılda Vereenigde Oost-Indische Compagnie ile, XVIII. yüzyılın sonlarında da The British East India Company ile ilişki kurdu. XVI. yüzyıldan sonra Bruney’in siyasî şansının azalması üzerine Borneo’da Bancermasin, Kutei, Sukadana ve Sambas gibi bazı küçük İslâm sultanlıkları ortaya çıktı; 1772’de de Şerif Abdurrahman adındaki Hadramutlu bir Arap seyyah Pontianak Sultanlığı’nı kurdu. Güneydoğu Asya’da XVIII ve XIX. yüzyıllarda görülen İngiltere ve Hollanda arasındaki siyasî ve ticarî rekabetin sonucu olarak XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Vereenigde Oost-Indische Compagnie bu küçük devletleri koloni idaresi altına alarak Doğu ve Güney Borneo’yu, The British East India Company ise Bruney Sultanlığı aleyhine genişleyerek Kuzey ve Batı Borneo ile Labuan adasını ele geçirdiler. Bu olaylardan birkaç yıl önce ise güçsüz Bruney sultanı, Saravak’ın bir bölümünün valiliğini bu bölgede çıkan Dayak ayaklanmalarının bastırılmasında kendisine yardım eden Sir James Brooke adında zengin bir İngiliz’e vermişti (1841). “Beyaz Racalar” denilen Brooke ailesi II. Dünya Savaşı’na kadar bir asır süreyle Saravak’ı yönetmiştir. James Brooke’dan sonra yeğeni Charles Brooke elli yıla yakın bir zaman Saravak’ın idaresini elinde tuttu. Charles Brooke 1880’lerde Kuzeydoğu Borneo’da iki küçük özel bölge içinde bırakılmış olan Bruney Sultanlığı’nın aleyhine Saravak toprağını genişletmek için her fırsattan faydalandı. 1895’te Miri bölgesinde petrol bulundu ve 1910’da üretime başlandı; kauçuk ekimine de 1905’te geçildi. Bu arada Kuzey Borneo’nun bazı toprakları Sulu sultanının karşı çıkmasına rağmen Bruney sultanı tarafından yabancı şirketlere terkedildi (1877) ve böylece Kuzey Borneo çok geçmeden İngiliz kontrolü altına alınarak yönetimi de North Borneo Chartered Company’ye verildi. 1888’de ise Bruney, Saravak ve Kuzey Borneo resmen İngiliz himayesine girdi.

1891’de İngiltere ve Hollanda arasında İngiliz Borneosu ile Hollanda Borneosu’nun sınırlarını tesbit etmek için bir anlaşma imzalandı. Hollanda Borneosu 1949’daki bağımsızlığından sonra Kalimantan adıyla Endonezya’nın bir bölgesi oldu; Saravak ile Kuzey Borneo da (bugünkü Sabah bölgesi) 1963’te Malezya Federasyonu’na bağlanarak İngiliz yönetiminden kurtuldu. 1929’da Bruney Shell Şirketi’nin Seria’da petrol bulmasından sonra ekonomik yönden tek başına yaşayabilecek düzeye gelen Bruney ise 1 Ocak 1984’te İngiltere’nin himayesinden ayrılarak bağımsızlığını elde etti.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 291-292 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.