CANARD, Marius

Fransa’nın Morvan bölgesinde Dracy-Saint-Loup köyünde bir öğretmen çocuğu olarak doğdu. Lise öğrenimini Autun’da Collège Bonaparte’ta tamamladı. Lisans öğrenimini Lyon Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde edebiyat alanında yaptı. Doğu dillerine olan ilgisi burada başladı ve 1913’te bu üniversiteye Arap dili öğretim üyeliğine tayin edilen Gaston Wiet’den Arapça, Farsça ve Türkçe dersleri aldı. Üniversiteyi bitirdikten sonra Toulon şehri lisesinde edebiyat öğretmeni olarak çalıştı. Ancak I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine Ağustos 1914’te öğretmenliği bırakıp Beaun’daki 16. Süvari Alayı’na katıldı. Lorraine-Champagne ve diğer bölgelerdeki cephelerde Almanlar’la yapılan bazı savaşlarda gösterdiği üstün cesaret sayesinde subaylık mertebesine yükseldi ve kendisine Croix de Guerre nişanı verildi. 1919 yılı Temmuz ayına kadar orduda kalan Canard kendi isteğiyle, Fransa’nın o dönemde sömürgelerinden olan Fas’ın Dârülbeyzâ şehrinde öğretmenlik görevine tayin edildi. Bu görevini bir yıl sürdürmekle birlikte onun Doğu araştırmalarına duyduğu ilginin burada arttığı ve ileride yapacağı çalışmalarda hedefini burada belirlediği söylenir.

Tunus’tan Lyon’a dönen Canard yeniden Gaston Wiet’in derslerine devam etmeye başladı. Kendisine yakın ilgi gösteren hocasının teşvikiyle binbir gece masallarını okudu. Okumaları sırasında Arap kahramanlarına büyük ilgi duydu. Bu arada İslâm tarihi çalışmalarına yöneldi, temel kaynaklardan faydalanabilmek için Arapça, Farsça ve Türkçe’yi daha iyi öğrenmek amacıyla Paris’te Ecole des Langues Orientales’e girerek buradan 1924’te mezun oldu. Okuldaki hocası şarkiyatçı William Marçais’nin teşvikiyle 1926’da Tunus’a gitti. Yaklaşık bir yıl Tunus’ta kaldı. 1927’de Cezayir Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne tayin edildi. Bu üniversitede 1934 yılında Histoire de la Dynastie des H’amdanides de Jazîra et de Syrie adlı teziyle doktorasını tamamladı (1951). Buradaki görevini 1961’de emekliye ayrılıncaya kadar sürdürdü. Üniversitedeki ilk yıllarında hocası Marçais’nin küçük kardeşi ve yakın çalışma arkadaşı George Marçais ile birlikte fakülte bünyesinde Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nün kurulması için çalıştı. Kuruluşu 1934’te gerçekleştirilen enstitünün çıkardığı Annales de l’Institut d’études orientales (AIEO) adlı dergide çok sayıda makalesinin yanı sıra enstitü neşriyatı arasında bazı kitapları da yayımlandı. Bu yıllarda özellikle şarkiyatçıların İslâm-Bizans ilişkileri konusunda çeşitli ülkelerde düzenlediği kongrelere katıldı. Emekliliğinin ardından yerleştiği Paris’te yaşadı ve burada öldü (Eylül 1982). Oryantalizm çalışmalarında seçkin bir yer edinen ve hayatının önemli kısmını Kuzey Afrika’da geçiren Fransız şarkiyatçılarının sonuncusu sayılan Canard, bölgede önemli bir oryantalizm merkezi haline gelen üniversitede çok sayıda öğrenci yetiştirdi, ilmî araştırmalara büyük katkıda bulundu.

Marius Canard, Paris’te geçirdiği emeklilik yıllarında akademik çalışmalarına yoğun bir şekilde devam etmiş, Ermeni araştırmalarına yönelerek Revue des études arméniennes’de editörlük kurulunda görev almıştır. 1954’te Légion d’Honneur nişanı ve Fransız kültürünün yayılmasına katkıda bulunanlara verilen Fransa Akademik Palmiye madalyasıyla ödüllendirilmiş, 1955’te Münih’teki Bavarian Academi’ye üye seçilmiştir. Çok sayıda makalesinin yayımlandığı Byzantion dergisinin 43. sayısı onun anısına çıkmış, bu sayıda eserleri ve makalelerinin bir listesi verilmiştir (s. 518-524). İslâm tarihi alanındaki çalışmalarına Hamdânîler ve komşuları Abbâsîler’le ilgili araştırmalarıyla başlayan Canard müslümanların Rumlar, Bulgarlar, Ruslar ve Ermeniler’le yaptıkları savaşlara dair Batı dillerinde yazılan kaynakları incelemiş, akademik şöhretinde büyük yeri olan Bizans-İslâm devletleri arasındaki ilişkiler konusunda kitap ve çok sayıda makale hazırlamıştır. Ardından Fâtımîler’e dair çalışmalara yönelip Vladimir Ivanov’un Fâtımîler’in menşeine dair çalışmalarının ardından bunlarla ilgili önemli eserler vermiştir.

Eserleri. Canard, kitaplarından ziyade sayıları 150’yi aşan ve kitaplarından daha çok ilmî değer taşıdığı belirtilen makaleleriyle tanınmıştır. Ayrıca The Encyclopaedia of Islam’ın ikinci neşrinde çok sayıda maddesi yer almaktadır.

Kitapları: Histoire de la Dynastie des H’amdanides de Jazîra et de Syrie (I-II, doktora tezidir, Alger 1951); Nüḫab târîḫiyye ve edebiyye câmiʿa li-aḫbâri’l-Emîr Seyfiddevle el-Hamdânî (Cezayir 1934; Seyfüddevle dönemi hakkında önemli bir başvuru kaynağıdır); Byzance et les musulmans du proche orient (London 1963; yirmi iki makalesinin bir araya getirilmesinden oluşmaktadır); L’expansion arabo-islamique et ses répercussions (London 1974; yirmi üç makaleden meydana gelmektedir); Récit des malheurs de la nation arménienne (Brüksel 1973); Miscellanea Orientalia (London 1973; on sekiz makaleden oluşmaktadır).

Başlıca Makaleleri: Müellifin Annales de l’Institut d’études orientales, Arabica, Bulletin des études orientales, Byzantion, Dumbarton Oaks Papers, Journal Asiatique, Revue africaine (RAfr.) gibi dergilerde çok sayıda makalesi yayımlanmıştır. Makalelerinden bazıları şunlardır: “Les expéditions des arabes contre Constantinople dans l’histoire et dans la légende” (JA, sy. 208 [1926], s. 61-121; trc. İ. H. Danişmend, “Tarih ve Efsâneye Göre Arapların İstanbul Seferleri” [İstanbul Enstitüsü Dergisi, sy. 2 [1956], s. 213-259]); “Un personage de roman arabo-byzantin” (RAfr., sy. 73 [1932], s. 1-14); “La guerre sainte dans le monde islamique et dans le monde chrétien” (RAfr., sy. 79 [1936], s. 605-623); “Delhemma épopée arabe des guerres arabo-byzantines” (Byzantion, X [Bruxelles 1935], s. 283-300); “Le traité de 1281 entre Michel Paléologue et le sultan Qala’ûn, Kalkaşandî, Subhu’l-a’şâ, XIV, 72 vdd.” (Byzantion, X [1935], s. 669-680); “Arabes et bulgares au début du X^e siècle” (Byzantion, XI [1936], s. 213-223); “Delhemma, Sayyid Battâl et ‘Omar al-No’mân” (Byzantion, XII [1937], s. 183-188); “Les relations entre les Mérinides et les Mamelouks au XIV^e siecle” (Annales de l’Institut d’études orientales, V [Paris 1939-1941], s. 41-82); “Coiffure européenne et Islam” (Annales de l’Institut d’études orientales, VIII [1949-1950], s. 200-230); “Les h’amdanides et l’Arménie” (Annales de l’Institut d’études orientales, VII [1948], s. 77-94); “Le cérémonial fatimite et le cérémonial byzantin: Essai de comparaison” (Byzantion, XXI [1951], s. 355-420); “Notes sur les Arméniens en Égypte à l’époque faṭimite” (Annales de l’Institut d’études orientales, XIII [1955], s. 143-157); “Quelques observations sur l’introduction géographique de la Bughyat aṭ-Ṭalab de Kamāl ad-dīn Ibn al-ʿAdīm d’Alep” (Annales de l’Institut d’études orientales, XV [1957], s. 41-53; trc. Nihad M. Çetin, “Kamāladdin Ibn al-ʿAdīm’in Buğyat aṭ-ṭalab Adlı Eserinin Coğrafî Giriş Kısmı Hakkında Bâzı Müşâhedeler”, ŞM, sy. 2 [1957], s. 41-51); “Le principaux personnages du roman de chevalerie arabe Ḏāt al-Himma wa-l-Baṭṭāl” (Arabica, VIII/2 [Leiden 1961], s. 158-173); “Les sources arabes de l’histoire byzantine aux confins des X^e et XI^e siècles” (REB, XIX [1961], s. 284-314); “La prise d’Héraclée et les relations Hârûn ar-Rashîd et l’empereur Nicéphore I^er” (Byzantion, XXXII [1962], s. 345-379); “Les relations politiques et sociales entre Byzance et les arabes” (Dumbarton Oaks Papers, sy. 18 [Washington 1964], s. 35-56); “Les reines de Géorgie dans l’histoire et légende musulmanes” (REI, 37 [1969], s. 3-20).

The Encyclopaedia of Islam’ın ikinci neşrindeki bazı maddeleri de şunlardır: “Abū Tag̲h̲lib, Abū Ṭāhir al-D̲j̲annābī, Armīniya, al-ʿAwāṣım, ʿAynṭāb, al-ʿAzīz Biʾllāh, al-Baṭṭāl, Bahrām, Bingöl, Cilicie, Ḍirg̲h̲ām, D̲j̲awdhar, Fāṭimides, Ḥamdānids, Ḥusayn b. Ḥamdān, Īsā b. al-S̲h̲ayk̲h̲, Ibn Faḍlān, Ibn Nubāta”.

Tercümeleri. 1. Byzance et les arabes I, la dynastie d’Amorium (Brüksel 1935), A. Vasiliev’in Vizantija i Araby adlı eserinin I. cildinin H. Grégoire ile birlikte tercümesidir.

2. Chronique des règnes d’Ar-Râdi et d’al-Muttaqi (Histoire le dynastie abbaside de 332 á 333/934 á 944) (I-II, Cezayir 1946-1950). Ebû Bekir es-Sûlî’nin Kitâbü’l-Evrâḳ’ının Râzî-Billâh ve Müttakī-Lillâh dönemlerini içeren bölümünün çevirisidir.

3. Byzance et les arabes II, la dynastie macédonienne (Brüksel 1950).

4. Avec les manuscrits arabes (Cezayir 1954). Kračkovskij’nin kütüphanecilik, yazma eserler ve şarkiyatçılara dair Nad arabskimi rukopisiami adlı eserinin tercümesidir.

5. Al-Jawdharî, Vie de l’ustadh Jaudhar (Cezayir 1958). Ebû Ali Mansûr el-Kâtib el-Cevzerî’nin hocası Cevzer es-Sıkıllî’ye dair Sîretü’l-üstâẕ Cevẕer adlı eserinin tercümesidir.

6. “La relation du voyage d’Ibn Fadlân chez les Bulgares de la Volga” (Annales de l’Institut d’études orientales, XVI [Paris 1958], s. 41-146). Eser daha sonra Voyage chez les bulgares de la Volga adıyla yayımlanmıştır (Paris 1988).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 245-247 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.