CEMALZÂDE, Muhammed Ali

İsfahan’da doğdu. Encümen-i Terakkî ve Şirket-i İslâmî gibi cemiyetleri kuran reform yanlısı ulemâ arasında yer alan babası, İran Meşrutiyet Devrimi’nin (1906) önemli simalarından Seyyid Cemâleddin Vâiz-i İsfahânî’dir. Cemalzâde çocukluğunu İsfahan’da geçirdi ve ilk eğitimini orada aldı. Babasının görevi sebebiyle çeşitli şehirleri dolaştı. Ailesi Tahran’da ikamet etmeye başladığı sırada on yaşını geçmişti. Tahran’daki bazı modern okullarda okudu, Arapça ve Fransızca öğrendi. Babasının vaazlarında ve toplantılarda yaptığı konuşmalarda edindiği dinî bilgiler yanında özgürlük, eşitlik, adalet ve hukuk kavramlarına âşina oldu; Meşrutiyet hareketinin liderlerinden birçoğunu tanıma imkânı buldu. 1908 Nisanında öğrenim için Beyrut’a gönderildi. Babası, Muhammed Ali Şah’ın meclisi topa tutmasının ardından kurtulduysa da Irak’a kaçmak için gittiği Hemedan’da yakalanıp Burûcird’de idam edildi (Temmuz 1908). Babasının ölümü üzerine zor durumda kalan Cemalzâde çevresinin yardımıyla tahsiline devam etti. Orta öğrenimini bir Katolik okulu olan Beyrut’taki Antoura Koleji’nde tamamladıktan sonra kısa bir süre kaldığı Kahire üzerinden 1910’da Paris’e gitti. Hukuk okumak amacıyla geçtiği Lozan’da buna imkân bulamadı. Ertesi yıl girdiği Dijon Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden 1914’te mezun oldu.

I. Dünya Savaşı’nın başladığı günlerde Berlin’e giden Cemalzâde, orada İranlı milliyetçilerin Rus ve İngiliz sömürgeciliğine karşı mücadele için Almanya’nın desteğiyle kurdukları, başkanlığını Meşrutiyet hareketi ve Demokrat Parti’nin sürgünde bulunan liderlerinden Seyyid Hasan Takīzâde’nin yaptığı Komite-i Millîyyûn-i Îrânî’ye katıldı. Ardından görevle Bağdat’a gitti. On altı ay boyunca bölgede kaldı. Bazı arkadaşlarıyla birlikte Kirmanşah ve Luristan’da askerî birlikler kurmaya çalıştı; Bağdat’ta komiteye ait Restâhîz adlı bir gazete çıkardı. İran’da Rus ve Irak’ta İngiliz ordularının ilerlemesi üzerine 1916’da Bağdat’tan Berlin’e, oradan da komite adına Sosyalistler Kongresi’ne katılmak üzere Takīzâde ve diğer bazı üyelerle birlikte Stockholm’e gitti. Makalelerini, Takīzâde’nin Berlin’de Mirza Muhammed Han el-Kazvînî ile beraber çıkardığı Kâve gazetesinde yayımladı (1916-1921). Gazetenin kapatılmasıyla uzun bir dönem makalelerine ara verdi. Yine Berlin’de 1927’de ancak yedi sayı yayımlanabilen ʿİlm ü Hüner adlı dergiyi çıkardı. 1922’den itibaren Berlin’deki İran elçiliği kültür ataşeliğinde önce mütercimliğe, ardından öğrenci müşavirliğine tayin edildi. 1931’de İran elçiliğindeki görevinden ayrıldı ve Cenevre’deki Birleşmiş Milletler Uluslararası Çalışma Örgütü’nde çalışmaya başladı. 1956 yılına kadar bu görevde kaldı. Bu sürede örgütün faaliyetleri çerçevesinde Hindistan, Irak, Türkiye ve İran’a seyahatler yaptı. Beş defa İran’a gitti, ülkesinde başta Sâdık Hidâyet olmak üzere aydınlarla görüşmeyi sürdürdü. Bu arada hac farîzasını ifa etti. 1941’de Muhammed Rızâ Şah Pehlevî’nin tahta geçmesinin ardından İran’da Süḫan, Yaġmâ, Vaḥîd, Armaġān, Hüner u Merdüm ve Râhnümâ-yi Kitâb gibi dergilerde çok sayıda makale ve kısa hikâye yazdı, birçok kitabı yayımlandı. Fransızca, Almanca ve Arapça’dan çeviriler yaptı. Bernardin de Saint-Pierre, Molière, Ibsen, Schiller, Hendrik Willem van Loon gibi yazarların bazı eserlerini Farsça’ya tercüme etti. Birçok kitabı Farsça’dan diğer dillere çevrildi. 1977’den sonra kitap koleksiyonları ve risâlelerini Tahran Üniversitesi Kütüphanesi ve Arşivi’ne bağışladı. Kitaplarının telifinden elde ettiği gelirin bir kısmını İsfahan’da öğrenci bursları, eğitim kurumları ve çeşitli hayır kuruluşlarında harcanmak üzere hibe etti. 1988’de elli yedi yıllık eşinin ölümünden sonra çocuğu olmadığından yalnız yaşadı. 8 Kasım 1997’de uzun bir süreden beri yaşamakta olduğu Cenevre’de vefat etti ve orada toprağa verildi.

Batı’nın kısa hikâye yazım tekniklerini Fars edebiyatına uygulayan ilk yazar ve modern İran nesriyle kısa hikâyeciliğinin en önemli öncüsü kabul edilen Cemalzâde kendi millî edebiyat, tarih ve kültür değerleri yanında yaşadığı Batı tecrübesini yansıtan roman, tarihsel, siyasal ve sosyal deneme, ilmî makale, araştırma, edebî tenkit, hâtıra, otobiyografi ve biyografi çalışmalarıyla dikkatleri üzerine çekmiştir. Hikâyelerinin çoğunda despotizm, fanatizm, haksız kazanç, modern eğitimin aksaklıkları gibi konuları işlemiş olup aynı zamanda İran edebiyatında hayatı hakkında samimiyetle yazan, şahsî deneyim ve gözlemlerine eserlerinde sıkça yer veren kişilerden biridir. Halkın dili, düşünce ve hayat tarzıyla ilgili yaptığı gerçekçi ve yergici tasvirleri modern İran hikâyeciliğinin gelişmesine kapı aralamış ve sonraki birçok yazarı etkilemiştir. Kendisinin de sık sık dile getirdiği gibi, düşünce ve yeteneğinin gelişmesinde uzun zaman birlikte çalıştığı Seyyid Hasan Takīzâde ve Mirza Muhammed Han el-Kazvînî’nin büyük etkisi ve katkısı olmuştur.

Eserleri. Araştırma: Genc-i Şâyegân yâ Evżâʿ-i İḳtiṣâdî-i Îrân (Berlin 1917; Tahran 1362 hş.; Alm. trc. Leila Nabieva, Der unermessliche Schatz, oder die wirtschaftliche Lage Irans içinde, Berlin 2006); Târîḫ-i Revâbıṭ-ı Rus bâ Îrân (Berlin 1922; Tahran 1384 hş.); Pendnâme-i Saʿdî yâ Gülistân-ı Nîkbaḫtî (Tahran 1317 hş.); Ḳıṣṣa-i Ḳıṣṣahâ (Tahran 1320 hş.); Banknâyi (Dâstânhâ-yı Mes̱nevî-yi Mevlevî, Tahran 1337 hş.); Âzâdî ve Ḥays̱iyyet-i İnsânî (Tahran 1338 hş., 1384 hş.); Hâk ü Âdem (Tahran 1340 hş.); Ferheng-i Luġāt-ı ʿÂmiyâne (Tahran 1341 hş.); Ṭarîḳa-i Nevîsendegî ve Dâstânnevîsî (Şîraz 1345 hş.); Sergüzeşt-i Ḥâcî Bâbâ-yi İṣfahânî (Tahran 1348 hş.); Ḫulḳıyyât-ı Mâ Îrâniyân (Tahran 1345 hş.); Taṣvîr-i Zen der Ferheng-i Îrân (Tahran 1358 hş.); Ḫâṭırât-ı Siyâsî ve Târîḫî (Tahran 1363 hş.); Demûkrâsî Hûdmânî (Washington 1363 hş.); Âşnâyî bâ Ḥâfıẓ (nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2000); Heft Kişver (nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2001); Hezâr Pîşe (nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 1384 hş.); Keşkûl-i Cemâlî (nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 1384 hş.); Mektûbât (nşr. Muhammed Ca‘fer Muînfer, Tahran 2005); Nâmehâ-yi Cemâlzâde der Kütübḫâne-i Merkezî-yi Dânişgâh-i Tahrân (nşr. Sûsen Asîlî, Tahran 1387 hş.).

Hikâye: Yekî Bûd ve Yekî Nebûd (Berlin 1922, Rusça trc. Boris Nikolaevich Zakkoder, Byli i nebylitsy, Moscow 1936; İng. trc. Mansur Heshmat Moayyad – Paul Sprachman, Unce Upon a Time, New York 1985; İran edebiyatında modern kısa hikâye türünün öncüsü ve bu alanda dönüm noktası olarak kabul edilmiştir ve Cemalzâde’nin “Fârsî Şeker Est, Recül-i Siyâsî, Dûstî-i Hâle Herse, Derd-i Dil-i Molla Kurbanali ve Vîlânud-dovle” adlı öykülerinin yer aldığı ilk eseridir); Dârü’l-mecânîn (Tahran 1321 hş.); ʿAmû-yi Ḥüseynʿalî (Tahran 1321 hş.); Ṣaḥrâ-yı Maḥşer (Tahran 1321 hş.); Kolteşen-i Dîvân (Tahran 1324 hş., 1379 hş.); Râh-i Âbnâme (Tahran 1326 hş.); Maʿṣûme-i Şîrâzî (Tahran 1333 hş.); Ser u Teh Yek Kerbâs (İṣfahânnâme, Tahran 1334 hş.; İng. trc. W. L. Heston, Iṣfahān is Half the World: Memoires of a Persian Boyhood, Princeton 1983); Telḫ u Şîrîn (Tahran 1334 hş.; nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2000); Şâhkâr (I-II, Tahran 1336 hş., 1337 hş.); Köhne vü Nev (Tahran 1338 hş.; nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2001); Ġayr ez Ḫudâ Hîçkes Nebûd (Tahran 1340 hş.); Âsumân u Rîsmân (Tahran 1343 hş.; nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2000); Ḳıṣṣahâ-yi Kûtâh Berây-i Beççehâ-yi Rîşdâr (Tahran 1353 hş.; nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2001); Ḳıṣṣa-i Mâ be Ser Resîd (Tahran 1375 hş.; nşr. Ali Dihbâşî, Tahran 2000).

Çeviri: Dâstân-ı Beşer (Tahran 1334 hş., Hendrik Willem van Loon’un The Story of Mankind adlı eserinden); Vilhelm Tel (Tahran 1334 hş., Friedrich Schiller’in Wilhelm Tell adlı eserinden); Don Kârlos (Tahran 1335 hş., Friedrich Schiller’in Don Carlos adlı eserinden); Ḳahveḫâne-i Sûrât yâ Ceng-i Heftâd ü Dû Millet (Berlin 1961, Bernardin de Saint-Pierre’in, Le Café de Surate adlı eserinden); Ḫasîs (Tahran 1336 hş., Molière’in L’avare adlı eserinden); Düşmân-ı Millet (Tahran 1340 hş., Henrik Ibsen’in En folkefiende adlı eserinden).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 256-257 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.