DÂGIR, Yûsuf Es‘ad

12 Temmuz 1898 tarihinde Sayda’ya 11 km. mesafede, Şûf kazasında Harrûb müdüriyetindeki Mecdelûnâ köyünde hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Kendisinin verdiği bu tarihe karşılık (Cündî, II, 408) birçok kaynakta geçen 1899 yılı yanlış olmalıdır. Babası edip ve şair olup birçok telif ve tercüme eseri vardır. İlk eğitimi köyünde aldıktan sonra lise ve yüksek öğrenimini Kudüs’te “Beyaz Babalar” diye tanınan Katolik misyonerlerin yönetimindeki Salâhiyye Medresesi’nde gördü, burada felsefe ve ilâhiyat okudu. Arapça, Farsça ve İngilizce’sini geliştirdi, ayrıca Yunanca ve Latince öğrendi. Nisan 1923’te Lübnan’a dönerek Sayda ve Deyrülkamer’de Piskoposluk Medresesi’nde (el-Medresetü’l-üskufiyye), Şüveyfât’ta el-Külliyyetü’l-vataniyye’de Fransız tarihi ve edebiyatı öğretmenliği yaptı. 1929’da Sorbonne Üniversitesi’nde kütüphanecilik eğitimi için Fransa’ya gitti. Burada tarih ve edebiyat alanında lisans öğrenimi ve kütüphanecilik dalında uzmanlıktan sonra Bibliothèque Nationale’de staj gördü. 1931 yılı sonlarında Beyrut’a döndü; Dârü’l-kütübi’l-Lübnâniyye’de başladığı genel sekreter yardımcılığı görevini uzun zaman sürdürdü. 1951’de Lübnan Üniversitesi açıldığında Eğitim Bakanlığı tarafından üniversitede çağdaş bir kütüphane kurmakla görevlendirildi. İki yıl sonra bu görevinden ayrılıp bir müddet serbest çalıştı. Bir yıl kadar da Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde kütüphane genel sekreter yardımcısı görevinde bulundu, ardından Amerika Birleşik Devletleri elçiliğinde gazetecilik bölümünde çalıştı. Bu arada UNESCO tarafından bibliyografya alanında çalışan tanınmış bilim adamlarının katıldığı uluslararası kongreye çağrıldı (1951). Daha sonra Britanya Kültür Meclisi’nin davetiyle gittiği İngiltere’de Londra, Oxford, Cambridge, Edinburg üniversitelerini, büyük kütüphaneleri ve kültür merkezlerini ziyaret etti. 1952’de Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı ve Library of Congress’in daveti üzerine Washington’a giderek altı ay kadar kütüphanenin Arapça bölümünün düzenlenmesi çalışmalarını yönetti. Bu vesileyle Amerika Birleşik Devletleri’ndeki birçok kütüphaneyi dolaştı. Sahip olduğu 2500 kadar kitabı Dârü’l-kütübi’l-Lübnâniyye ile Lübnan Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağışladı. UNESCO Lübnan Millî Komitesi, Association des conservateurs de bibliothèques (Paris), Library Association (London), American Library Association (New York), American Asiatic Society (New Haven), Lübnan Cem‘iyyetü ehli’l-kalem, Cem‘iyyetü asdikāi’l-kitâb gibi kuruluşların üyesiydi. Birçok ilmî toplantıya katılan Dâgır 1 Ocak 1981’de Beyrut’ta öldü.

Eserleri. 1. Fehârisü’l-mektebeti’l-ʿArabiyye fi’l-ḫâfiḳayn (Beyrut 1947). Doğu’da ve Batı’daki büyük kütüphanelerde bulunan Arapça yazma ve matbu eserlerin kataloglarını tanıtan bir eserdir.

2. el-Mektebâtü’l-ʿâmme ve es̱eruhâ fî tekvîni’s̱-s̱eḳāfe (el-Ḳısmü’l-evvel: Delîlü’l-eʿârib ilâ ʿilmi’l-kütüb ve fenni’l-mekâtib, Beyrut 1948). Yeni kütüphanecilik bilimi hakkında Arapça’da yazılan ilk kitaptır.

3. Meṣâdirü’d-dirâseti’l-edebiyye (I, Beyrut 1950, 1961; II, Beyrut 1956; III/1-2, Beyrut 1972; I-IV, Beyrut 1983, 2000). Üçüncü cildi iki bölüm içermek üzere dört ciltte beş cilt olarak yayımlanan eserin birinci cildi Câhiliye döneminden uyanış çağına kadar, diğer üç cilt ise 1800-1955 yılları arasında yaşayan yaklaşık 1500 kişinin biyografisini içerir. Lübnan, Suriye, Irak ve Mısır gibi Arap ülkelerindeki resmî müfredat programlarına uygun biçimde hazırlanan eserde ele alınan kişilerin eserleri hakkında da bilgi verilir ve kaynakları zikredilir. Gerek içeriği gerekse verdiği kaynaklar bakımından ilk elden bir kaynak olan eser, Arap-İslâm dünyasında yetişmiş şahsiyetlerin biyografilerinden hareketle XIX-XX. yüzyıllarda fikir ve edebiyat alanındaki gelişmelerin ortaya konulması bakımından da önem taşır. Hakkında yazılan değerlendirme yazılarında (bk. bibl.) eser kaynak zenginliği, muhtevası, özlü üslûbu gibi açılardan takdir edilmekle birlikte önemli bazı kişilerin ihmal edilmesi, kaynaklar arasında bazı dergilerin yer almaması, biyografilerde içerik ve sunum bakımından aynı yöntemin uygulanmaması gibi noktalarda eleştirilmiş, bilgi ve baskı hatalarına da işaret edilmiştir.

4. Ḫavâṭır ḥavle’l-müʾtemeri’l-Emîrikî li’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye ve ʿalâḳātihâ bi’l-ʿâlemi’l-yevm (Beyrut 1954). 8-19 Eylül 1953 tarihinde Princeton Üniversitesi ve Kongre Kütüphanesi’nde düzenlenen sempozyumun değerlendirilmesi hakkındadır.

5. el-Uṣûlü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’s-Sûdâniyye (Beyrut 1968). Eserde 1875-1967 yıllarında Sudan’la ilgili olarak yayımlanan 2000 kadar kitap hakkında bibliyografik bilgi verilir.

6. el-Uṣûlü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-Lübnâniyye: Delîlün bibliyûġrâfî bi’l-merâciʿi’l-ʿArabiyye el-müteʿalliḳa bi-târîḫi Lübnân (Beyrut 1972). Lübnan’la ilgili 5460 kitap hakkında bibliyografik bilgi içerir.

7. Muʿcemü’l-mesraḥiyyâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe 1848-1975 (Bağdat 1978; Beyrut 1400/1980). Arapça yazılmış veya Arapça’ya çevrilmiş 4000’i aşkın tiyatro eseri hakkında bilgilerin yer aldığı ansiklopedik bir çalışmadır.

8. Ḳāmûsü’ṣ-ṣıḥâfeti’l-Lübnâniyye (Beyrut 1978). Bu eserde de Lübnanlılar tarafından Lübnan’da ve diğer ülkelerde 1858-1975 yılları arasında çeşitli dillerde çıkarılan 2700 kadar süreli yayın hakkında bilgi verilir.

9. Muʿcemü’l-esmâʾi’l-müsteʿâre ve aṣḥâbihâ lâsiyyemâ fi’l-edebi’l-ʿArabiyyi’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1982, 1986, 1995). Eserde çağdaş Arap yazarlarınca kullanılan 13.500 civarında takma ad derlenmiştir.

Dâgır’ın diğer bazı eserleri de şunlardır: L’orient dans la littérature française d’après guerre, 1919-1933 (Beyrouth 1937); S̱elâs̱ü miʾe ve ḥamsûne maṣdaren fî dirâseti Ebi’l-ʿAlâ el-Maʿarrî bi-münâsebeti ẕikrâhü’l-elfiyye (Beyrut 1944); Répertoire des bibliothèques du proche et du moyen-orient (Paris 1951); el-ʿAẕrâʾ Meryem fi’l-mektebeti’l-ʿArabiyye (Beyrut 1954); Bibliographie des traductions arabes faites des langues étrangères (1800-1950) (Harissa 1955); Beṭâriketü’l-Mevârine (Beyrut 1958); ed-Dîmuḳrâṭiyye fi’l-mektebeti’l-ʿArabiyye (Beyrut 1959); Ḳāmûsu Dâġır-Fransî-ʿArabî (nşr. Tûnî Gûş – Refîk Şeyhânî, Beyrut 2002). Yûsuf Es‘ad Dâgır kendi otobiyografisiyle ilgili olarak L’ouvre scientifique et littéraire de Joseph A. Dagher (Beirut 1951), Curriculum vitae (Beirut 1960), Yûsuf Esʿad Dâġır: Merâḥilü ḥayâtihî ve âs̱âruhü’l-fikriyye ve’l-edebiyye (Beyrut 1977) gibi eserler de kaleme almıştır.

Çeşitli dergilerde 150’nin üzerinde ilmî makale yazmış olan Dâgır’ın “Fennü’t-tems̱îl fî ḫilâli ḳarnin” (el-Meşriḳ, XLII/3, 1948, s. 434-460; XLIII/1, 1949, s. 118-139; XLIII/2, 1949, s. 271-296); “L’état actuel de la bibliographie dans le monde arabe” (Arabica, V/1 [Leiden 1958], s. 47-55) ve “Parémiologie et village libanais: étude socio-linguistique de quelques matériaux” (Arabica, XLI/1 [Leiden 1994], s. 1-29) gibi yazıları bunlara örnek gösterilebilir.

Dâgır ayrıca İbn Haldûn’un el-ʿİber’inin Târîḫu’l-ʿAllâme İbn Ḫaldûn adıyla yapılan neşrinde (I-VII, Beyrut 1956-1961) eserin Bulak 1284 baskısında yer alan özel adlar, terimler, yer, kabile, devlet, aile, yıldız, hayvan, bitki, değerli taş ve kitap adlarıyla âyet ve konu dizinini yapmış, Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ẕ-ẕeheb’ini de yayımlamıştır (I-IV, Beyrut 1385/1965, 1984, 2002, 2004; Kum 1404/1984).

Tercüme. 1. Bûlûnyâ beyne’l-mâżî ve’l-ḥâẓır (Beyrut 1947). Polonya’nın coğrafya, tarih ve kültürüne ait bir grup Polonyalı araştırmacının hazırladığı Bolonia adlı Fransızca eserin çevirisidir.

2. İnhellî (Beyrut 1948). Polonyalı şair Slowacki’nin Polonya edebiyatının önemli eserlerinden olan Anhellego adlı hikâyesinin tercümesidir.

3. Târîḫu’l-ḳurûni’l-vüsṭâ (Beyrut 1956). Edouard Perroy’un Histoire générale des civilisations’unun III. cildinde yer alan Le moyen âge adlı eserinin çevirisidir.

4. Târîḫu’l-ḥaḍârâti’l-ʿâm (III-VII, Beyrut 1966-1969). Histoire générale des civilisations adlı eserin Ortaçağ’dan XIX. yüzyıla kadar Avrupa tarihine dair Edouard Perroy, Roland Mousnier, Ernest Labrousse, Robert Schnerb, Marc Bouloisau ve Maurice Crouzet tarafından yazılan III-VII. ciltlerinin Ferîd M. Dâgır ile birlikte yaptığı tercümesidir. İlk iki cildi Ferîd M. Dâgır ile Fuâd Corcî Ebû Reyhân çevirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 299-300 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.