DERVEZE, Muhammed İzzet

21 Haziran 1888’de Filistin’in Nablus şehrinde doğdu. İlk ve orta öğrenimini burada yaptı. Maddî imkânsızlıklar yüzünden öğrenimine devam edemediğinden on sekiz yaşında memuriyete başladı. 1906-1918 yılları arasında Suriye’de posta ve telgraf idaresinin değişik kademelerinde memur, müdür ve müfettiş olarak çalıştı. Kısa bir süre Amman’da Emîr Abdullah b. Hüseyin’in divanında sekreterlik görevinde bulundu (1920). Filistin’in İngilizler tarafından işgal edilmesinden sonra 1927’ye kadar eğitim alanında çeşitli görevler üstlendi ve Medresetü’n-necâhi’l-vataniyye’nin müdürlüğünü yaptı (1922-1927). 1928 yılında Nablus’ta İdâretü’l-evkafi’l-İslâmiyye’de müdürlük görevine başladı, 1932’de Filistin İslâmî Vakıflar İdaresi genel müdürlüğüne getirildi. 1936 yılında İngilizler’e karşı başlayan Filistin ayaklanmasında aktif rol aldığı gerekçesiyle görevinden uzaklaştırıldı ve Filistin’de ikamet etmesi yasaklandı (1937). Bundan sonra bir daha memuriyet yapmadı.

Derveze resmî görevlerinin yanı sıra 1906’dan itibaren Osmanlı Devleti’ndeki fikir hareketleriyle de yakından ilgilendi. Posta ve telgraf idaresinde iken İttihatçılar’ın gizli neşriyatını takip ederek bunların etkisinde kaldı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra da İttihat ve Terakkî Cemiyeti’ne üye oldu. Arap milliyetçiliği hareketlerinde aktif rol alarak Osmanlı idaresindeki Arap vilâyetlerinde adem-i merkeziyetçi idareler tesis etmek isteyen parti ve cemiyetlerin kuruluşuna öncülük etti. 1911’de Nablus’ta kurulan el-Cem‘iyyetü’l-ilmiyyetü’l-Arabiyye, 1912’de Beyrut’ta kurulan ve büyük yankılar uyandıran el-Cem‘iyyetü’l-ıslâhiyye bunlar arasındadır. 1914-1920 yıllarında Hizbü’l-Lâmerkeziyye’nin üyesi ve sekreteri olarak çalıştı. 1921-1932 arasında Kudüs’te el-Mü’temerü’l-Arabiyyü’l-Filistîniyye üyelik ve sekreterliği, el-Mü’temerü’s-Sûriyyü’l-âm üyeliği, anayasa danışmanlığı, Hizbü’l-istiklâl ve el-Cem‘iyyetü’l-Arabiyyetü’l-Filistîniyye kurucu üyeliği, 1936’da el-Hey’etü’l-Arabiyyetü’l-ulyâ’da bağımsızlık partisi temsilciliği gibi görevlerde bulundu. 1933’te İngilizler aleyhine Yafa şehrinde düzenlenen gösterilerde başından yaralandı. 1937-1939 yılları arasında Dımaşk’taki Filistin direniş hareketinin idarî ve malî sorumlusu olarak çalıştı. Derveze bu faaliyetleri yüzünden defalarca idarî takibata uğradı. 5 Haziran 1939’da Dımaşk’ta Fransız askerî mahkemesince Filistin direniş hareketlerini yönlendirdiği ve propaganda yaptığı gerekçesiyle tutuklandı. 3 Kasım 1940 tarihine kadar süren tutukluluk süresince Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlediği gibi bazı eserlerini de burada kaleme aldı. Cezası tamamlanmadan kısa bir müddet önce Suriye’deki Fransız askerî yönetiminin çökmesi üzerine serbest kaldı. Ancak Suriye’yi işgal eden İngilizler’in baskılarına dayanamayarak 1940 yılında Türkiye’ye kaçtı. Fakat ülkeye izinsiz girdiği için tevkif edilerek Manisa Hapishanesi’ne gönderildi. Derveze başta on iki ciltlik tefsiri olmak üzere eserlerinin bir kısmını burada yazdı. 1945’te Suriye’ye döndü. 1948 yılında siyasî faaliyetleri bırakarak kendisini ilmî çalışmalara verdi ve 26 Temmuz 1984’te Şam’da öldü.

Muhammed İzzet Derveze, eserleri ve makaleleriyle Arap milliyetçiliğinin oluşmasında ve Filistin direniş hareketinin şekillenmesinde önemli rol oynamıştır.

Eserleri. Derveze’nin elli civarında eseri yayımlanmıştır. Ayrıca muhtelif dergi ve gazetelerde neşredilmiş çok sayıda makalesi ve radyo konuşmaları vardır. Önemli eserleri şunlardır:

1. Ḥavle’l-ḥareketi’l-ʿArabiyyeti’l-ḥadîs̱e (I-VI, Sayda 1951-1953). Suriye’deki Osmanlı hâkimiyeti dönemini ve daha sonraki gelişmeleri, Lübnan, Suriye, Kuzey Afrika’da Fransız sömürgeciliğini ve buna karşı başlatılan Arap direnişini, Suriye ve Lübnan’ın kurtuluşunu, Filistin’deki İngiliz ve Siyonistler’in emperyalist hareketlerini, Araplar’ın bunlara karşı direnişlerini ve Arap dünyasının diğer meselelerini ele almaktadır.

2. et-Tefsîrü’l-ḥadîs̱ (I-XII, Dımaşk 1961-1963). Derveze’nin bu eseri sûrelerin nüzûl sırasına göre düzenlenmiştir.

Bunlardan başka yayımlanmış önemli eserlerinden bazıları şunlardır: Rivâyetü vüfûdi’n-Nuʿmân (Beyrut 1911); Rivâyetü’s-simsâr (Beyrut 1913); Muḫtaṣaru Târîḫi’l-ʿArab ve’l-İslâm (I-II, Kahire 1925-1926); Dürûsü’t-târîḫi’l-ʿArabî (Dımaşk 1932); Türkiyyetü’l-ḥadîs̱e (Beyrut 1946); el-Ḳurʾân ve’l-Yehûd (Kahire 1949; Beyrut 1979); el-Ḳurʾân ve’l-merʾe (Sayda 1950); Meşâkilü’l-ʿâlemi’l-ʿArabî (Dımaşk 1952); el-Vaḥdetü’l-ʿArabiyye (Beyrut 1958); Târîḫu Benî İsrâʾîl min esfârihim (Kahire 1377/1958, 1960; Sayda 1389/1969); Meʾsâtü Filisṭîn (Dımaşk 1959); Cihâdü’l-Filisṭîniyyîn (Kahire 1960); Târîḫu’l-cinsi’l-ʿArabî fî muḫtelifi’l-eṭvâr ve’l-edvâr ve’l-aḳṭâr (I-VIII, Sayda 1958-1963); el-ʿArab ve’l-ʿurûbe fî ḥiḳbeti’t-teġallübi’t-Türkî (I-III, Dımaşk 1961-1963); ed-Düstûrü’l-Ḳurʾânî ve’s-Sünnetü’n-nebeviyye (I-II, Kahire 1386/1966, 2. bs.); el-İslâm ve’l-iştirâkiyye (Sayda 1967); el-Merʾe fi’l-Ḳurʾân ve’s-Sünne (Sayda 1387/1967); Ḳıṣṣatü’l-ġazveti’s-Sihyoniyye (Küveyt 1970); Neşʾetü’l-ḥareketi’l-ʿArabiyyeti’l-ḥadîs̱e (Sayda 1972); Ḳażıyyetü Filisṭîn ve’l-vaḥdetü’l-ʿArabiyye (Sayda 1973); el-Cihâd fî sebîlillâh fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱ (Dımaşk 1975); el-ʿUdvânü’l-İsrâʾîliyyi’l-ḳadîm ve’l-ʿudvânü’s-Sihyoniyyi’l-ḥadîs̱ (I-II, Beyrut 1979); el-Ḳurʾân ve’l-mübeşşirûn (Beyrut 1979); ʿUrûbetü Mıṣr ḳable’l-İslâm ve baʿdehû (Kahire 1980); el-Ḳurʾân ve’l-mülḥidûn (Dımaşk 1980, eser Kur’an Cevap Veriyor adıyla Abdullah Baykal tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir, İstanbul 1988); el-Ḳurʾânü’l-mecîd (Sayda, ts.); ʿAṣrü’n-nebî ve bîʾetühû ḳable’l-biʿs̱e (Dımaşk 1946); Sîretü’r-Resûl (Kahire 1367/1948, 1384/1965). Son iki eser Mehmet Yolcu tarafından Kur’an’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı adıyla üç cilt halinde Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1989).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 187-188 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.