ed-DÎBÂCÜ’l-MÜZHEB

Ṭabaḳātü ʿulemâʾi’l-ʿArab ve Ṭabaḳātü’l-Mâlikiyye adlarıyla da anılan eserin tam ismi ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb’dir.

Müellif, Endülüs ve Kuzey Afrika başta olmak üzere Mâlikî mezhebinin yaygın olduğu bölgelerde VIII. (XIV.) yüzyılın sonlarına kadar görülen ilmî hareket ve birikim konusunda temel kaynak niteliğinde olan eserine, muhtevayla ilgili genel bir giriş ve biyografi sahiplerinin isimlerini kapsayan umumi bir liste ile başlamakta, bunu Mâlikî mezhebini diğerlerine tercih sebepleri ve İmam Mâlik’in biyografisinin yer aldığı on bir bablık geniş bir mukaddime takip etmektedir. İbn Ferhûn, yaklaşık 630 biyografiyi ihtiva eden eserini biyografi sahiplerinin ilk isimlerine göre alfabetik olarak düzenlemekle birlikte her isim grubunu kendi içinde zaman ve mekân bakımından tabakalara ayırmaya çalışmış, fakat kendisinin de ifade ettiği gibi aceleye gelmesi sebebiyle son şeklini veremediği için güzel bir sistem oluşturamamıştır. Müellifin bildirdiğine göre 761 (1360) yılında tamamlanan eserini, ölümüne kadar geçen yaklaşık kırk yıllık süre zarfında düzenleyememiş olması şaşırtıcıdır. Kitapta 761 yılından sonra hayatta olan kimselere de yer verilmesi ve bunlar arasında tesbit edilebilen en son vefat tarihinin 795 (1393) olması, müellifin ölümüne yakın zamana kadar esere ilâvelerde bulunduğunu göstermekte ve bundan dolayı son şeklinin verilemediği ihtimalini düşündürmektedir. Prensip olarak eserinde, telifi sırasında hayatta olan şahıslara da yer veren müellifin sonraki dönemde sadece vefat tarihlerini eklemesi de mümkündür. Müellif genellikle biyografi sahibinin ismini, nisbesini, künye ve lakabını, belli ise doğum ölüm tarih ve yerlerini, ilmî şahsiyetini, hocalarını, talebelerini, varsa eserlerini ve hayatıyla ilgili diğer bilgileri, zaman zaman fıkhî görüşlerinden örnekler ve şiirlerinden bazı beyitler de ekleyerek zikretmektedir. Bununla birlikte bazı biyografiler bir iki cümleyi geçmezken bazıları birkaç sayfaya ulaşmaktadır.

ed-Dîbâcü’l-müẕheb’in telifinde faydalanılan yirmi kadar kaynağın adı eserin sonunda zikredilmiştir. En çok faydalandığı kaynak ise Kādî İyâz’ın Tertîbü’l-medârik’idir.

Birçok defa neşredilen eser (Fas 1316, 1317, 1319; Kahire 1319, 1329, 1351; Beyrut, ts.), son olarak önceki baskılarda bazı hatalar bulunduğu gerekçesiyle Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1972). Ancak bu neşirde de bazı yanlışlar göze çarpmaktadır. Meselâ Hârûn b. Abdullah b. Zührî’nin vefat tarihi 132 olarak verilmektedir ki doğrusu 232’dir (bk. ed-Dîbâcü’l-müẕheb, II, 349).

Zeyilleri. 1. Tevşîḥu’d-Dîbâc ve ḥilyetü’l-ibtihâc. Bedreddin el-Karâfî’ye (ö. 1008/1600) ait olup tarih ve ricâl ilimlerinin önemini vurgulayan bir mukaddime ile başlamaktadır. Eser, ed-Dîbâcü’l-müẕheb’e alınmayan veya haklarında yeterli bilgi verilmeyen şahıslarla sonraki döneme ait âlimlerden olmak üzere toplam 327 kişinin biyografisini ihtiva etmektedir. Karâfî, Mağrib âlimlerinden eserleri kendisine ulaşmayan veya fıkıh kaynaklarında adına rastlamadığı şahıslara zeylinde yer vermemiştir. İsimlere göre alfabetik düzenlenmiş olmakla birlikte her biyografi ilgili şahsın meşhur künye, nisbe veya lakabıyla başlamaktadır. İbn Ferhûn’un, çağdaşı oldukları halde eserine almadığı veya haklarında yeterli bilgi vermediği şahıslar, ait oldukları alfabetik grubun sonunda “Tetmîm” başlığı altında ayrıca sıralanmaktadır. Eserin sonunda, künyeleriyle bilinen bazı şahısların biyografileri yer almaktadır. Hemen hemen her biyografide faydalandığı kaynağı zikreden ve zaman zaman bunları birbiriyle karşılaştıran Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc’ın telifinde bir kısmını mukaddimede kaydettiği yirmi civarında eserden faydalanmıştır. Tertibi ve ifadesi ed-Dîbâcü’l-müẕheb’inkinden daha düzgün olan bu zeylin en önemli özelliği, müellifin her biyografi sahibinin eserlerinden tesbit edebildiklerini zaman zaman değerlendirmeye çalışmasıdır. Ahmed eş-Şetyevî tarafından tahkik edilerek yayımlanan eserde (Beyrut 1403/1983) nâşirin gözünden kaçan bazı hatalara rastlanmaktadır (bunlardan bazıları için bk. Abdülkādir Zimâme, s. 148-151). 2. Neylü’l-ibtihâc bi-taṭrîzi’d-Dîbâc. Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’ye (ö. 1036/1627) ait olup Endülüs, Tunus, Fas ve Cezayir gibi ülkelerde yaşayan 802 Mâlikî âliminin biyografisini ihtiva etmektedir. Neylü’l-ibtihâc Tinbüktî’nin en meşhur eseri olup Kuzey ve Kuzeybatı Afrika’da yetişen âlimlerle ilgili önemli bir kaynak durumundadır. Müellif eserini 7 Cemâziyelevvel 1005 (27 Aralık 1596) tarihinde Merakeş’te tamamladığını, ancak sonraki dönemde bazı ilâvelerde bulunduğunu belirtmektedir. Tarih ve ricâl ilimlerinin önemi üzerinde duran bir mukaddime ile başlayan eser alfabetik olarak düzenlenmiş olup ed-Dîbâcü’l-müẕheb’e alınmayan veya haklarında yeterli bilgi verilmeyen şahıslarla Tinbüktî’nin zamanına kadar yaşamış âlimlerin biyografilerini ihtiva etmektedir. Eserin telifinde faydalanılan kaynaklar kırk kadar olup kitabın sonunda zikredilmiştir. Neylü’l-ibtihâc’ın ed-Dîbâcü’l-müẕheb ile birlikte veya müstakil olarak çeşitli baskıları yapılmıştır (Fas 1317; Kahire 1329, 1335, 1351; Trablus 1398/1989; Beyrut, ts.). Muhammed el-Beşîr Zâfir el-Ezherî (ö. 1325/1907), eser üzerine el-Yevâḳītü’s̱-s̱emîne fî aʿyâni meẕhebi ʿâlimi’l-Medîne adıyla bir zeyil yazmıştır (Kahire 1324-1325).

Neylü’l-ibtihâc bizzat müellifi tarafından kısaltılıp gözden geçirilerek Kifâyetü’l-muḥtâc li-maʿrifeti men leyse fi’d-Dîbâc adıyla yeni bir eser meydana getirilmiştir. Daha çok İbn Ferhûn’un kitabında yer vermediği Mağrib âlimlerine münhasır olan bu yeni eser, 15 Safer 1012 (25 Temmuz 1603) tarihinde Merakeş’te tamamlanmıştır. Eserin sonunda müellifin kendi kaleminden, telif tarihine kadar olan hayat hikâyesi de yer almakta ve bununla birlikte biyografi sayısı 662 olmaktadır. Tinbüktî, yazılı kaynaklarda mevcut mâlûmata çağdaşlarından aldığı sözlü bilgileri ve kendi gözlemlerini de eklemiştir (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 618; Suppl., II, 716). Bu eserin de Muhammed b. Tayyib el-Kādirî tarafından el-İklîl ve’t-tâc fî teẕyîli Kifâyeti’l-muḥtâc adıyla bir zeyli yapılmış olup Rabat’ta el-Hizânetü’l-melekiyye’de iki nüshası mevcuttur (nr. 1897, 3717). Ayrıca Auguste Cherbonneau, “Essai sur la littérature arabe au Soudan, d’après le Tekmilet-ed-dibadje d’Ahmed-Baba, le Tombouctien” (Annuaire de la Société archéologique de la province de Constantine, III [1854-1955], s. 1-48) adlı makalesinde el-Kifâye’den nakillerde bulunmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 278-279 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.