https://islamansiklopedisi.org.tr/el-maksud
Müellifi bilinmemektedir. Birgivî eserin İmam-ı Âzam Ebû Hanîfe’ye ait olduğunu söylüyorsa da (İmʿânü’l-enẓâr, s. 151) kaynaklarda bu görüşü teyit eden bir kayda rastlanmamıştır. Kitapta önce sarf ilminin önemine işaret edilmiş, daha sonra sülâsî mücerred ve rubâî mücerred fiillerin vezinleriyle rubâî mücerred veznine mülhak altı bab tanıtılmış, ardından sülâsiye mezîd rubâî, humâsî ve südâsî fiil kalıpları ile (toplam on dört kalıp) rubâî mücerrede mezîd üç fiil kalıbı ele alınmıştır. “Masdardan türeyen kipler” başlığı altında masdar, masdar çeşitleri ve masdardan türeyen mâzi, muzâri, emir ve nehiy, ism-i fâil ve ism-i mef‘ûl kip ve kalıplarının kuruluş ve çekimleri açıklanmıştır. “Sahih fiillerin çekimi” başlığıyla sahih fiillerin mücerred ve mezîd kalıplarının mâzi, muzâri, emir ve nehiy kiplerinin mâlûm ve meçhul şekilleriyle ism-i fâil ve ism-i mef‘ûllerinin çekimleri anlatılmıştır. “Notlar” (Fevâid) başlığını taşıyan bölümde geçişsiz (lâzım) bir fiili geçişli (müteaddî), geçişli bir fiili geçişsiz yapmanın yolları, hangi fiil kalıplarının (bab) geçişlilik veya geçişsizlik bildirdiği, fiil kalıplarının ifade ettiği istek, işteşlik (müşâreket) ve dönüşlülük (mutâvaat) gibi diğer anlamlar, isim ve fiillerdeki zâid harfler ve bu harflerden bazılarının bildirdiği mânalarla bir kelimedeki zâid harfleri belirlemenin yolları açıklanmıştır. “İlletli fiillerle sahih fiillerden hemzeli ve muzaaf olanlar” başlıklı bölümde söz konusu fiillerle bunların çekimleri esnasında meydana gelen i‘lâl, ibdâl ve idgam gibi değişiklikler ve kuralları açıklanmıştır.
el-Maḳṣûd’a birçok şerh yazılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1807). Bunlardan Birgivî’nin İmʿânü’l-enẓâr ʿale’l-Maḳṣûd’u (Bulak 1244; İstanbul 1293), Ömer b. Asker el-Hamevî’nin şerhiyle (el-Matbaatü’l-meymeniyye, 1306) müellifi meçhul el-Maṭlûb bi-şerḥi’l-Maḳṣûd (el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1293; el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1310; İstanbul 1324, 1331) ve Îsâ (Efendi) es-Sîrevî’nin Rûḥu’ş-şürûḥ’u (bk. bibl.) sayılabilir. Eser Manisalı Ahmed b. Muhammed tarafından Türkçe olarak şerhedilmiştir. Hocazâde Ahmed kitaba bazı ilâveler yapmış ve bu çalışma İlâveli Maksûd adıyla basılarak dönemin okullarında okutulmuştur.
BİBLİYOGRAFYA
Hocazâde Ahmed, İlâveli Maksûd, İstanbul 1312.
el-Maṭlûb bi-şerḥi’l-Maḳṣûd fi’t-taṣrîf (Îsâ es-Sîrevî, Rûḥu’ş-şürûḥ ve Birgivî, İmʿânü’l-enẓâr ʿale’l-Maḳṣûd ile birlikte), İstanbul 1331.
Abdüllatîf b. Muhammed Riyâzîzâde, Esmâʾü’l-kütübi’l-mütemmim li-Keşfi’ẓ-ẓunûn (nşr. Muhammed Altuncî), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hancî), s. 307.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1806-1807.
Serkîs, Muʿcem, I, 304.
Brockelmann, GAL Suppl., I, 287; II, 657.
