el-MÜNTEKĀ

Kitabın tam adı, müellifin el-Kifâye adlı eserinde zikrettiği gibi (vr. 45^b) el-Münteḳā min ʿiṣmeti’l-enbiyâʾdır. Sâbûnî eserinin mukaddimesinde el-Münteḳā’yı, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Yahyâ el-Beşâgarî (IV./X. yüzyıl) tarafından kaleme alınıp ʿİṣmetü’l-enbiyâʾ diye şöhret bulan Keşfü’l-ġavâmiż fî aḥvâli’l-enbiyâʾ adlı eserden özetlediğini söyler (vr. 1^b-2^a); ayrıca böyle bir kitabın telifinin gerekliliğini Beşâgarî - Ebü’l-Hasan er-Rüstüfağnî yoluyla Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’den nakleder (vr. 5^a).

Peygamber göndermenin ilâhî hikmetin bir sonucu olduğuna ve Allah elçilerinin beşer türünden seçilmesinin zaruri bulunduğuna temas eden kısa bir mukaddimeden sonra on beş başlıktan oluşan el-Münteḳā’nın muhtevasını üç bölüm halinde incelemek mümkündür. Küçük bir hacimden oluşan birinci bölümde peygamberler arasında mânevî açıdan derece farkı, peygamberlerin sayısı ve günahlardan korunmuş olmaları (ismet) gibi meseleler ele alınmıştır. Kitabın üçte ikisine yakın bir hacme sahip bulunan ikinci bölümde Hz. Âdem, Nûh, İbrâhim, Ya‘kūb, Yûsuf, Mûsâ, Dâvûd, Süleyman, Eyyûb, Yûnus, Şuayb ve Zekeriyyâ hakkında Kur’an’da yer alıp zâhirî mânaları bakımından bazı Haşviyye gruplarınca ismet sıfatına ters düşecek yorumlara tâbi tutulan âyetler incelenmekte ve ismet karşıtı fikirler eleştirilmektedir. Kitabın üçüncü bölümü Hz. Peygamber’e tahsis edilmiştir. Burada diğer peygamberlerde olduğu gibi önce Resûl-i Ekrem’in mânevî derecesi ve değeri üzerinde durulmuş, ardından itâb niteliğindeki bazı âyetlerin yorumuna geçilerek bu tür ilâhî hitapların hikmetleri araştırılmış, ona salât getirmenin önemi ve dindeki yeri belirtilmiştir.

Açık ve samimi bir üslûpla kaleme alınan el-Münteḳā, erken dönemde telif edilen ve hakkında bilgi bulunmayan Beşâgarî’nin eserini zayi olmaktan kurtarıp günümüze intikal ettirmiştir. Kitapta isimleri geçen peygamberler ve sözü edilen konulara dair âyetlerle diğer âyetler arasında bağlantı kurularak yorumlar getirilmiş ve aklî istidlâl yürütme yöntemi benimsenmiş, böylece Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin tefsir geleneği sürdürülmüştür. Nitekim eserin kırkı aşkın yerinde Mâtürîdî’ye atıf yapılmıştır. Sâbûnî’den yirmi altı yıl sonra vefat eden Fahreddin er-Râzî’nin ʿİṣmetü’l-enbiyâʾ adlı eseri metot bakımından el-Münteḳā’ya benzemekle birlikte hacim ve işleniş açısından onun kadar tatminkâr değildir. Râzî’nin el-Münteḳā veya Keşfü’l-ġavâmiż’den yararlanmış olması muhtemeldir.

el-Münteḳā’nın Süleymaniye Kütüphanesi’nde Keşfü’l-ġavâmiż adıyla kayıtlı bulunan nüshalarından biri (Lâleli, nr. 2426) tam olup tashih gördüğü anlaşılmaktadır. Aynı yerde mevcut diğer nüsha ise (Lâleli, nr. 2425) on yedinci varaktan sonra yine Sâbûnî’ye ait el-Kifâye metniyle devam etmekte ve el-Münteḳā’nın sadece altıda birini içermektedir. Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde (nr. 6584/2) Beşâgarî’nin eseri olarak gösterilen ve Sâbûnî’nin oğlu tarafından imlâ edilen üçüncü nüsha ise baş taraftan biraz eksik olmakla birlikte tashih ve mukabele görmüştür. Eserin bir nüshası da Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Tarih, nr. 134 M). el-Münteḳā, Mehmet Bulut tarafından Yüksek İslâm Enstitüsü öğretim üyeliği tezi olarak neşre hazırlanmış (İzmir 1981), daha sonra da yayımlanmıştır (İzmir 2000-2001).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 31-32 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.