FERFÛR, Muhammed Sâlih

Şam’da doğdu. Abdülkādir-i Geylânî ve onun nesep zincirinin ulaştığı Hz. Hasan’ın soyundandır. Ferfûrî (Fürfûrî) nisbesiyle anılan tanınmış bir ulemâ ailesine mensuptur. İlk ve orta öğrenimini el-Medresetü’l-Kâmiliyye’de tamamlayarak lise diploması aldı (1910-1917). Babası vefat edince (1918) annesiyle bir erkek ve altı kız kardeşinin geçimini sağlayabilmek için yüksek öğrenime devam edemedi. Emeviyye Camii’ne bitişik Kabâkabiyye Çarşısı’nda dükkân açarak marangozluk yapmaya başladı, ayrıca emlâk ve inşaat işleriyle meşgul oldu. Bu arada kitap okuyarak kendini yetiştirmeye çalıştı, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’deki konferansları takip etti. Şeyh Muhammed Hâşim el-Hatîb’le tanışıp onun umuma açık ders ve sohbetlerine katıldı, bir süre sonra, hocasının bulunmaması durumunda onun yerine Kalpakçiyye Medresesi’ndeki derslerini okutmaya başladı. Hâşim el-Hatîb’in yönlendirmesiyle Şam’ın meşhur muhaddisi Bedreddin el-Hasenî’nin Eşrefiyye Dârülhadisi’ndeki ders halkasına katılarak önde gelen talebeleri arasında yer aldı; kendisinden özel olarak fıkıh, usul, tefsir, kelâm, felsefe, astronomi ve matematik okudu. Yakın ilgisini gördüğü Sâlih b. Es‘ad el-Hımsî’den fıkıh ve usulü, ferâiz ve tasavvuf dersleri aldı; İbn Âbidîn’in Reddü’l-muḥtâr adlı hâşiyesini okudu. Muhammed es-Sââtî’den astronomi ve ilm-i mîkāta dair dersler aldı. Ayrıca Şeyhülkurrâ Muhammed Selîm b. Ahmed el-Halvânî, Muhammed Emîn Süveyd ed-Dımaşkī, Muhammed Abdülbâkī el-Hindî el-Ensârî, Muhammed Ali el-Mağribî, Abdürrezzâk el-Üstüvânî, Mahmûd el-Attâr, Muhammed Atallah el-Kesm, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Abdülkādir eş-Şelebî et-Trablusî, Ömer Hamdân el-Mahresî, Abdülkādir el-Kassâb ve diğer bazı hocaların derslerini takip ederek icâzet aldı.

Ferfûr, hocası Bedreddin el-Hasenî’nin vefatını (1935) müteakip uzun bir zaman evinden çıkmadı ve bu süre zarfında ilimle meşgul oldu; fıkıh, kelâm, tasavvuf ve felsefe kitaplarını inceledi. Daha sonra Beyrut Külliyyetü’ş-şerîa’da Arap dili ve edebiyatı dersleri verdi, yatılı öğrencilere belletmenlik yaptı. Orada fazla kalmayıp tekrar döndüğü Şam’da Emeviyye Camii ve Fethî Camii’nde ders okutmaya başladı. 1940’lı yıllarda oluşan bu ders halkaları 1956’da İslâm ilim ve kültürünün neşri, sosyal yardım, din eğitimi ve hizmetlerini geliştirmek amacıyla kurduğu Cem‘iyyetü’l-fethi’l-İslâmî’ye bir nüve teşkil etti. Cemiyet öğrencilerin eğitimi için Türkiye’deki İmam-Hatip okullarına benzer şekilde müfredatında dinî ilimlerin yanı sıra Arap dili ve edebiyatı, tarih, siyer, matematik, geometri, mantık ve sağlık bilgisi derslerinin yer aldığı Ma‘hedü’l-fethi’l-İslâmî adlı bir okul açtı, bir süre sonra okulun kız öğrencilere mahsus şubesini de devreye soktu (1965). Ferfûr’un önde gelen öğrencilerinden Abdürrezzâk el-Halebî, Muhammed Edîb el-Kellâs, Şuayb el-Arnaût ve Abdülkādir el-Arnaût zamanlarını tamamen bu cemiyetin faaliyetlerine ayırarak birçok İslâm ülkesinden öğrencilerin de girdiği bu okullarda ders verdiler. 1971’de Ma‘hedü’l-fethi’l-İslâmî’de fıkıh ve usulü, tefsir ve hadis, Arap dili ve edebiyatı bölümlerinden oluşan bir ihtisas şubesi kuruldu, 1995’te bu bölüm Ezher Üniversitesi’ne denklik statüsü kazandı. Râbıtatü’l-ulemâ’ya üye olan Ferfûr, ayrıca kurucusu olduğu Cem‘iyyetü’l-ulemâ’nın açtığı Külliyyetü’ş-şerîa adlı lisede uzun yıllar Arap dili ve edebiyatı, tefsir ve hitabet dersleri verdi (1944-1966). Bu görevleri yanında vefatına kadar Menâhiliyye (Sinan Ağa) Camii’nde imamlık, burada ve Aksâb Camii’nde hatiplik yaptı. Evinde ve başka evlerde ders okuttu, sohbetler düzenledi. Ferfûr’un çok sayıda talebesi arasında yukarıda anılanlardan başka İbrâhim el-Ya‘kūbî, Remzî el-Bezm, Muhammed Sâlih el-Hamevî, Abdülfettâh el-Bezm, Nizâr el-Hatîb, Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Nûreddin Hazne Kâtibî, Subhî el-Kaysî, Süheyl ez-Zebîbî gibi isimler zikredilebilir. Ferfûr 9 Eylül 1986 tarihinde vefat etti, ertesi gün vasiyeti üzerine Şeyh Arslan ed-Dımaşkī’nin kabri yakınında ecdadından Veliyyüddin Muhammed el-Ferfûr’un mezarına defnedildi.

Suriye’de din eğitiminin örgün çerçevede gelişmesi konusunda önemli hizmetleri olan Muhammed Sâlih el-Ferfûr, Fransız sömürge yönetimine karşı mücadelenin yanı sıra 1956’da Süveyş Kanalı’nın millîleştirilmesinden rahatsız olan İsrail, İngiltere ve Fransa’nın Mısır’a yönelik müşterek saldırısında müslümanlara silâh sağlayan ulemâ arasında bulunuyordu. Aynı zamanda şair olan Ferfûr Türkçe ve biraz da Fransızca biliyordu. Avcılık, atıcılık, kılıç, yüzme ve binicilik sporlarına meraklı idi ve çocukluğundan beri bunlarla ilgilenmişti. Yedi erkek ve üç kız çocuk babası olan Ferfûr’un İbn Âbidîn üzerine doktora tezi hazırlayan (İbn ʿÂbidîn ve es̱eruhû fi’l-fıḳhi’l-İslâmî, I-II, Dımaşk 1427/2006) ve İslâm hukuku alanında çeşitli eserler kaleme alan Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr ile İbn Âbidîn’in Reddü’l-muḥtâr adlı eserini neşreden (I-XVI, Dımaşk 1421/2000) Hüsâmeddin el-Ferfûr başta olmak üzere Veliyyüddin, Abdurrahman, Nasreddin, Abdullah ve Şehâbeddin Ahmed adlı oğulları ilmî çalışmalarıyla tanınmıştır.

Eserleri. Muhammed Sâlih el-Ferfûr, zamanının büyük kısmını eğitim faaliyetlerine ayırdığından ilmî birikimini yansıtacak eserler kaleme alamamıştır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. ed-Dürrü’l-mens̱ûr. Muhammed Cemîl eş-Şattî’nin eż-Żiyâʾü’l-mevfûr fî terâcimi Benî Ferfûr adlı eserinin ilâveler ve açıklamalarla birlikte neşridir (Dımaşk 1382).

2. Silsiletü’l-ḫulûd. Tarihî kıssaları içeren üç ciltlik edebî bir seridir. İlki Min nefeḥâti’l-ḫulûd (Dımaşk 1385), ikincisi Min nesemâti’l-ḫulûd (Dımaşk 1400), üçüncüsü Min reşeḥâti’l-ḫulûd (Dımaşk 1403) adını taşır.

3. Min mişkâti’n-nübüvve. Nevevî’nin el-Erbaʿîn’inin muhtevalı bir şerhidir (Dımaşk 1389/1968, 1418/1998, 2001).

4. en-Nisâʾiyyât. Günlük hayatta müslüman kadınları irşada yönelik hadislerden seçmeler, bunların açıklamalarını ve bazı râvilerin biyografilerini içerir (Dımaşk 1978).

5. el-Muḥaddis̱ü’l-ekber ve imâmü’l-ʿaṣr kemâ ʿaraftüh. Hocası Bedreddin el-Hasenî’nin biyografisine dairdir (Dımaşk 1406, 1418).

6. er-Risâletü’n-nâfiʿa ve’l-ḥüccetü’l-ḳāṭıʿa. Yeni başlayanlar için İslâm akaidine dair özlü bir eserdir (Dımaşk 1417/1998).

Diğer önemli eserleri de şunlardır: el-İfṣâḥ fî şerḥi’l-İḳtirâḥ (Süyûtî’nin nahve dair eserinin şerhidir), Şerḥu Nûri’l-îżâḥ, Şerḥu Cevhereti’t-tevḥîd, Risâle fî aḥkâmi’l-mescid fi’l-İslâm, Şerḥu Risâleti’l-Ġuneymî fi’l-fıḳhi’l-Ḥanefî, Âlâm ve âmâl (şiirlerini derlediği divanıdır), Tercemetü’l-ʿallâme ez-zâhid eş-Şeyḫ ʿAbdülḥakîm el-Efġānî, Târîḫu Mescidi’l-Aḳṣâb ve men düfine fîhi mine’l-aṣḥâb. Ferfûr, ayrıca Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Muhammed İbnü’l-Cevzî’nin Kifâyetü’l-elmaʿî fî âyeti “ve ḳīle yâ arżu’blaʿî” (Hûd 11/44) adlı risâlesini tahkik etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 446-448 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.