GOMBOCZ, Zoltán

18 Haziran 1877’de Macaristan’ın batı sınır şehri Sopron’da doğdu. Budapeşte Üniversitesi’nde okudu, daha sonra Collège de France’da P. J. Rousselot’nun fonetik çalışmalarını takip etti (1899). Yirmi üç yaşında iken memleketinin seçkin eğitim müessesesi Eötvös Koleji hocalığına getirildi. 1903-1904 yıllarında Leipzig, Paris, Uppsala ve Helsinki’de fonetik ve gramer çalışmaları yaptı. 1905’te Macar Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi. 1906 yılında Budapeşte Üniversitesi’nde doçentliğe, 1914’te de Kolozsvár Üniversitesi’nde Ural-Altay dilleri profesörlüğüne tayin edildi. 1921 yılında Budapeşte Üniversitesi Macar Dili Kürsüsü başkanlığına getirildi. 1927’de Eötvös-Collegium müdürlüğü görevini de üstlendiği gibi 1927-1928 öğretim yılında Berlin Üniversitesi’nde ders verdi. 1 Mayıs 1935 tarihinde Budapeşte Üniversitesi Felsefe Fakültesi dekanı iken vefat etti.

Avrupa ülkelerindeki dil akımlarını takip eden Gombocz yalnız Macar dili alanında çalışmakla kalmamış, Altayistik ve özellikle Türkoloji alanında da değerli araştırmalar yapmıştır. Bunların ilkini Çuvaşça için hazırladığı küçük sözlük teşkil eder (“Csuvas szójegyzék”, Ny.K, XXXVI [1906], s. 1-23, 141-164). Onun bu alanda çıkan en önemli çalışması, Macar dilindeki eski Türkçe alıntıları değerlendirdiği Die bulgarisch-türkischen Lehnwörter in der ungarischen Sprache’dir (MSFOu., XXX, Helsinki 1912). Kitabın Macarca’sı Honfoglaláselötti török jövevényszavaink adı altında çıkmış (Budapest 1908), yeni baskısı Honfoglalás elötti bolgár-török jövevényszavaink adıyla 1960’ta yine Budapeşte’de yapılmıştır. Yazarın Macarca ve Türkçe alanındaki sağlam bilgi ve gözlemlerine dayanan eser yalnız bu diller arasındaki ilişkileri aydınlatmakla kalmamış, Türk diyalektlerinin ve özellikle Çuvaşça’nın ses yapısını da ana çizgileriyle ortaya koymuştur. Gombocz’un bu çalışması Türkoloji çevrelerinde büyük bir ilgiyle karşılanmış ve hakkında Fin Türkologu H. Paasonen’in “A magyar nyelv régi török jövevényszavai” (Ny.K, XLII [1913], s. 36-68) başlıklı yazısı gibi birçok değerlendirme ve eleştiri yayımlanmıştır (eserde ve “Observations sur le consonantism des mots d’emprunt en hongrois” [Revue des études hongroise, VI, Budapest 1928, s. 80-85] gibi çalışmalarda yer alan görüşlerinin geniş bir tahlili için bk. Gy. Németh, “Zoltán Gombotz et la théorie des mots d’emprunts turks bulgares du hongrois”, Etudes finno-ougriennes, VIII [Budapest 1972], s. 203-212). Macarca’sı 1905’te çıkan (“Az altaji nyelvek hangtörténetéhez”, Ny.K, XXXV, 241-284) “Zur Lautgeschichte der altaischen Sprachen” (KSz., XIII [1912-1913], s. 1-37) adlı makalesinde de Altay dillerinin ses tarihiyle ilgili meseleler üzerinde durmuştur.

Gombocz’un en büyük eseri, 1914 yılında çıkmaya başlayan Janos Melich’le birlikte hazırladığı Magyar etymologiai szótár adlı Macar dilinin etimolojik sözlüğüdür. Onun ölümünden sonra Melich’in tamamlamaya çalıştığı bu âbide eserde yalnız Macar dilinin söz dağarcığında bulunan eski ve yeni öğelerin kökeni üzerinde durmakla yetinilmemiş, ayrıca kişi ve yer adlarının da kökleri araştırılmıştır.

Macarlar arasında kullanılan Türk kökenli kişi adlarıyla da uğraşan Gombocz’un Árpádkori török személyneveink (Arpád devrindeki özel isimlerimiz, Budapest 1915) adlı eseri Türk ad bilimine değerli bir katkıdır. Bundan başka Türk grameri üzerinde de çalışmış, Gyula Németh’in Türkische Grammatik adlı eseri dolayısıyla yayımladığı bir yazıda (“Adalékok a török nyelvtanhoz”, Ny.K, XLIV [1915-1917], s. 407-427) konuyla ilgili birtakım meseleler üzerinde durarak yeni gözlemler ortaya koymuştur. “A pannoniai avarok nyelvéröl” (Magyar Nyelv, XII [Budapest 1916], s. 97-102) adlı makalesinde Pannonya Avarları’nın diline ilişkin verileri değerlendirmiş, “Über den Volksnamen Besenyö” (Turan, Budapest 1918, nr. 2, s. 209-215) başlıklı yazısında Peçenek adının kökenini açıklamış, “A szlávság török elemeiröl” (Ny.K, IV [1913], s. 289-294; V [1914], s. 271-276) ve “Slavo-turcica” (Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, II [Cracoviae 1927], s. 71-76) adlı yazılarında Slav dillerinde kullanılan Türkçe alıntıları gözden geçirmiş ve 1906’da kaleme aldığı eski bir yazısında da (“Arja elemek a törökségben”, Ny.K, XXXVI [1906], s. 139-145) Türkçe’deki Ârî dillerden alınma öğeleri tartışmıştır.

Gombocz genel dil bilimi alanında da eser vermiştir. İlk çalışmalarından olan “A jelenkori nyelvészet alapelvei”de (1898) çağdaş dil biliminin ana ilkeleri üzerinde durmuş, Nyelvtörténeti módszertan (Budapest 1922) adlı kitabıyla dil tarihinin metodolojisine yeni gözlem ve katkılar getirmiş, Jelentéstan’da ise (Pécs 1926) anlam bilimi alanında tartışılan ana meseleleri ele almıştır. İlim çevrelerinde büyük ilgi gören bu eser İngilizce’ye de çevrilmiştir.

Müellifin belli başlı makaleleri ölümünden sonra Gombocz Zoltán összegyüjtött müvei (I-II, Budapest 1938, 1940) adlı kitapta toplanmıştır.

Öğrencileri arasında Gyula Németh, Lajos Ligeti, László Rásonyi, Ragıp Hulusi Özdem, Hamit Zübeyr Koşay gibi şöhretler bulunan Gombocz’dan Berlin’deki hocalığı sırasında A. von Gabain, Reşit Rahmeti Arat ve Saadet Çağatay da ders görmüşlerdir. Gombocz’un çalışmaları Altaistik ve Türkoloji alanında karşılaştırmalı dil ve özel isim araştırmalarında yol açıcı bir rol oynamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 112-113 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.