İBN EBÜ’d-DIYÂF

1217 (1802-1803) yılında Tunus’ta doğdu. Ailesi Evlâd-ı Avn kabilesindendir. Babası vezîr-i ekber Yûsuf Sâhibüttâba‘ın kâtibiydi. İlk öğrenimini İbn Melûka Medresesi’nde yapan İbn Ebü’d-Dıyâf daha sonra Zeytûne Medresesi’ne devam etti. Tahsilini tamamladıktan sonra 1827’de Dîvân-ı İnşâ’da kâtip oldu. Vezîr-i ekber Şâkir Sâhibüttâba‘ın ve Vali Hüseyin Paşa’nın güvenini kazandı. Güvenilirliği ve Arapça inşâdaki kabiliyeti sayesinde sır kâtipliğine getirildi. Tunus’ta nizamî ordu kurma girişimi dolayısıyla Hüseyin Paşa tarafından 1830’da Başhamba Mustafa Pehlivan’la birlikte İstanbul’a gönderildi. İstanbul’da beş ay kalan ve bu sırada Osmanlı yöneticileriyle çeşitli görüşmeler yapan İbn Ebü’d-Dıyâf 1832’de Tunus’a döndü. Ahmed Paşa’nın valiliği zamanında (1837-1855) başkâtip tayin edildi. Onun da güvenini kazanarak başdanışmanı oldu. Bu arada Dîvân-ı İnşâ’da bürokratik yazışmalarda şekil ve üslûp bakımından yenilikler yaptı. Onun zamanında yazışmalarda edebî bir üslûp kullanılmaya ve Osmanlı Devleti’yle olan muhaberelerde Türkçe’nin yerine Arapça geçmeye başladı.

Tanzimat’ın İslâmiyet’e uygunluğunu ve Tunus’ta uygulama şartlarını görüşmek üzere 1842’de bir heyetle tekrar İstanbul’a giden İbn Ebü’d-Dıyâf, bu sırada Osmanlı hükümeti tarafından iftihar nişanı ile taltif edildi. Tunus’a dönünce önce alay eminliği, sonra da kaymakamlık rütbesine nâil oldu. 1846 Kasımında Vali Ahmed Paşa’nın Fransa’yı ziyaretinde özel kâtibi olarak İbn Ebü’d-Dıyâf da bulundu. Bu münasebetle Fransa ile ilgili gözlemlerini ayrıntılı olarak kaleme aldı ve daha sonra bunları tarihinde kullandı. 1849’da kendisine “emîrü’l-livâ” rütbesi verildi. 1857-1864 arası reformlar döneminde yenilikçi idareciler arasında yer aldı. Ahdü’l-emânın hazırlıkları için kurulan komisyona üye oldu ve 10 Eylül 1857’de törenle ilân edilen ahdü’l-emânı bizzat İbn Ebü’d-Dıyâf kaleme aldı. Böylece Tanzimat prensiplerinin Tunus’ta uygulanması için önemli bir adım atıldı. Vali Mehmed Sâdık Paşa tarafından 1860’ta kendisine “emîrü’l-ümerâ ve vezîr-i kalem” rütbesi verilen İbn Ebü’d-Dıyâf, 29 Ocak 1861’de ilân edilen ilk Tunus anayasasının (Kānûnü’d-devle) hazırlanmasında da görev aldı. Aynı yıl içinde yabancılarla Tunuslular arasındaki davaların halli için kurulan komisyonun başkanlığına getirildi. Ancak vezîr-i ekber Hazinedar Mustafa Paşa ile anlaşmazlığa düşünce bir süre aktif görevden çekildi ve 1862-1872 yılları arasında İtḥâfü ehli’z-zamân adlı ünlü tarihini yazdı.

Tunuslu Hayreddin Paşa’nın Eylül 1869’da Milletlerarası Maliye Komisyonu başkanı ve Ocak 1870’te vezîr-i mübâşir olarak tayininden sonra tekrar yıldızı parlayan İbn Ebü’d-Dıyâf, Vezir Ahmed Zerrûk Paşa’nın hesaplarını araştıran komisyona üye oldu ve ardından vezâret-i ekberin kanunî mevzuatla ilgili üçüncü kısmına müsteşâr-ı evvel tayin edildi. Burada on dokuz ay çalıştıktan sonra yaşlılığı dolayısıyla Ocak 1872’de görevinden istifa etti ve 29 Eylül 1874 tarihinde öldü. Vezir Yûsuf Sâhibüttâba‘ Camii hazîresinde babasının yanına defnedildi. Dürüst, haysiyetli, bilgili ve afif bir kişi olan İbn Ebü’d-Dıyâf iyi bir münşî olduğu kadar aynı zamanda güçlü bir şair ve kâtipti. Kitapları ölümünden sonra ailesinden satın alınarak 1875’te kurulan el-Mektebetü’s-Sâdıkıyye’ye konulmuştur.

Eserleri. İbn Ebü’d-Dıyaf, devlet adamlığından ziyade İtḥâfü ehli’z-zamân bi-aḫbâri mülûki Tûnis ve ʿahdi’l-emân adlı eseriyle tanınır. Bir Kuzey Afrika tarihi ve özellikle Arap fethinden 1872 yılına kadar gelen bir Tunus tarihi olan eser mukaddime, sekiz bölüm ve bir hâtimeden oluşur. İki kısımdan meydana gelen mukaddimede önce hükümet şekillerinden bahseden müellif meşrutî ve meclise dayalı idareyi savunur, daha sonra da Kuzey Afrika’da hüküm süren İslâm hânedanlarından, Osmanlı Devleti’nden ve Hüseynî ailesinden bahseder. Sekiz bölümün her biri Hüseynî ailesinden Hammûde Paşa, Osman Bey, Mahmud Paşa, Hüseyin Paşa, Mustafa Paşa, müşîr-i evvel Ahmed Paşa, müşîr-i sânî Mehmed Paşa ve müşîr-i sâlis Mehmed Sâdık paşalara tahsis edilmiştir. Hâtime kısmı ise Tunus’un ileri gelenlerinin ve ulemâsının biyografilerine ayrılmıştır. İtḥâfü ehli’z-zamân’ın özellikle Hüseynîler dönemi, müellifinin uzun yıllar çalıştığı Dîvân-ı İnşâ’da gördüğü resmî belgelere dayandığından orijinal bir kaynaktır. Mukaddimesinin ilk kısmı 1319 (1901-1902) yılında Tunus’ta basılan eserin bütünü bir komisyon tarafından hazırlanarak Tunus Kültür Bakanlığı’nca 1963-1966 yılları arasında sekiz cilt halinde yayımlanmıştır. Daha sonra bazı ciltleri neşredilen eser son olarak M. Şemmâm, Ahmed et-Tavîlî, Riyâz el-Merzûkī ve bir heyet tarafından neşredilmiştir (I-VIII, Tunus 1989). Ahmed Paşa dönemine ait altıncı bölüm ise Ahmed Abdüsselâm tarafından ayrı bir cilt halinde açıklayıcı notlarla yayımlanmıştır (el-Bâbü’s-sâdis min İtḥâfi ehli’z-zamân: devletü Aḥmed Bây, Tunus 1971).

İbn Ebü’d-Dıyâf’ın ayrıca Risâle fi’l-merʾe ve el-Maḳāmâtü’l-beşeriyye fi’l-envâri’l-Beşîriyye adlarında iki küçük eseri daha vardır. Bunlardan birincisi Munsıf Şenûfî tarafından Ḥavliyyâtü’l-Câmiʿati’t-Tûnisiyye’de (sy. 5 [1968], s. 49-112) neşredilmiş olup ikincisi yazma halindedir (el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 4346).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 19. cildinde, 456-457 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.