İBN NAZÎF

Hama’nın saygın ailelerinden olan ve şehrin o dönemdeki en güzel camilerinden birine adını veren Benî Nazîf’e mensuptur. Suriye’de Eyyûbîler’in hizmetinde kâtiplik ve vezirlik görevlerinde bulundu. Muhtemelen kadılık da yapmıştır; zira Bağdatlı tarihçi Nâsırüddin İbnü’l-Furât ondan bu unvanla bahsetmektedir (Târîḫu’d-düvel ve’l-mülûk, IV/1, s. 6). Eyyûbîler’in iç politikasında oynadığı rol ve kaleme aldığı tarih kitaplarının dışında hayatına dair bilinenler oldukça sınırlıdır. Çağdaşı tarihçiler ondan söz etmezler; dolayısıyla hakkındaki bilgiler hemen hemen tamamen kendi kitabında verdiklerinden ibarettir. Gençliğinde, günümüze ulaşmamış bir eserini ithaf ettiği Eyyûbî Veziri Seyfeddin Ali b. Ebû Ali el-Hezbânî ile arkadaş olduğu sanılmaktadır (Gottschalk, s. 11).

İbn Nazîf, et-Târîḫu’l-Manṣûrî adlı eserinde hayatında yer alan bazı önemli olaylardan bahsetmektedir. Bunlardan, onun önceleri Fırat kenarındaki Ca‘ber Kalesi’nde Eyyûbî Emîri el-Melikü’l-Hâfız b. el-Melikü’l-Âdil’in kâtip ve veziri olduğu anlaşılmaktadır. 626 (1229) yılında, siyasî bakımdan büyük önem taşıyan, Mardin emîrinden Dımaşk Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Muzafferüddin Mûsâ için vasallık yemini alma görevini yerine getirmiştir. Yine bizzat anlattığına göre 627’de (1230) Celâleddin Hârizmşah’a karşı Doğu Anadolu’ya sefere çıkan Sultan el-Melikü’l-Eşref’in kumandasındaki orduda bulunurken Erciş’te bayram günü sarhoş yakalanarak mevkii ve malları elinden alınıp Ca‘ber Kalesi’nde zindana atılmıştır. Böylece el-Melikü’l-Hâfız’ın sarayındaki hayatı sona ermişse de ertesi yıl hâmisi konumunda olan el-Melikü’l-Eşref’in aracılık etmesiyle serbest bırakılmış ve zindanda bozulan sağlığının tedavisi yoluna gidilmiştir. Ancak kendisi bir komplo endişesiyle buradan kaçarak Rahbe’de el-Melikü’l-Mansûr Nasreddin İbrâhim’in hizmetine girmiş, 637’de (1239) el-Melikü’l-Mansûr babası el-Melikü’l-Mücâhid’in yerine Humus (Hıms) emîri olduğunda da son eserini et-Târîḫu’l-Manṣûrî adıyla ona sunmuştur. İbn Nazîf’in ölüm tarihi hakkında bilgi yoktur. Ancak babası Şemseddin’den sonra el-Cezîre’yi idare etmekle görevlendirilen Sâhib Muhyiddin b. Nedî el-Cezerî’nin ölümünde onu öven şairler arasında adına rastlanması (Safedî, I, 173) 651 (1253) yılında hayatta bulunduğunu göstermektedir.

Eserleri. 1. Muḫtaṣaru siyeri’l-evâʾil ve’l-mülûk ve vesîletü’l-ʿabdi’l-memlûk. Câhiliye döneminden başlayarak Abbâsî Halifesi Mühtedî-Billâh zamanına (869-870) kadar olan İslâm tarihini ele alır; Vezir Seyfeddin Ali b. Ebû Ali el-Hezbânî’ye ithaf edilmiştir (Bibliothèque Nationale, Ar., nr. 1507).

2. el-Keşf ve’l-beyân fî ḥavâdis̱i’z-zamân. Büyük bir ihtimalle müellif bu eserini Ca‘ber Kalesi’nde hapiste iken yazmaya başlamış ve Rahbe’de tamamlamıştır. Günümüze ulaşmayan eserin muhtevasının çok geniş olduğu et-Târîḫu’l-Manṣûrî’de ondan sık sık yapılan alıntılardan anlaşılmaktadır.

3. et-Târîḫu’l-Manṣûrî: Telḫîṣü’l-Keşf ve’l-beyân fî ḥavâdis̱i’z-zamân. Yazımı 631’de (1234) tamamlanan kitabın St. Petersburg’daki Asya Müzesi’nde (nr. 521) bir yazma nüshası mevcuttur (Rosen, s. 95-98). İbn Nazîf, başlıkta da belirttiği gibi burada el-Keşf ve’l-beyân’ın bir hulâsasını yapmak istemiş, onda olduğu gibi yaratılıştan kendi zamanına kadarki olayları ayrıntılı bir şekilde ele almayı hedeflememiştir. Bundan dolayı ayrıntılarda birçok defa “et-Târîhu’l-kebîr” veya “et-Târîhu’t-tavîl” dediği el-Keşf ve’l-beyân’a başvurmaktadır. et-Târîḫu’l-Manṣûrî, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin ölümünden (589/1193) sonra gelişen olaylar ve onun 631’e (1234) kadar hüküm süren haleflerinin icraatı için ilk elden bir kaynak niteliğindedir. Eser İbnü’l-Esîr, Sıbt İbnü’l-Cevzî ve İbn Vâsıl gibi Arapça yazan tarihçilerin çalışmalarından bağımsızdır; buna karşılık Farsça yazan İbn Bîbî ve Nesevî’nin haberleriyle ortak noktaları bulunmaktadır. İbn Nazîf’in, özellikle el-Melikü’l-Eşref’in siyasetini ortaya koyarken hissettirdiği Eyyûbî taraftarı tavrına karşılık olayları anlatırken sergilediği objektif tutum çok şaşırtıcıdır. et-Târîḫu’l-Manṣûrî, VII. (XIII.) yüzyılın ilk yıllarına kadar belgelere ve görgü şahitlerine dayanır. Şüphesiz bunda, müellifin kâtiplik ve vezirlik yaptığı sırada başka kaynaklarda yer almayan belgelere ve ilk elden bilgilere ulaşma imkânına sahip olmasının büyük etkisi vardır. Bunun için Suriye, Anadolu (özellikle Doğu Anadolu), Sicilya ve Güney İtalya’daki siyasî gelişmeleri ele alır. Meselâ Alman İmparatoru II. Friedrich’in kutsal topraklarda bulunuşundan bahseder. İmparatorun Kudüs, Beytülahm ve Nâsıra’nın Haçlılar’a iade edilmesinden ve kendisinin 627’de (1230) İtalya’ya dönmesinden sonra Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddin ile veziri Fahreddin İbn Hameveyh’e yazdığı iki Arapça mektubun metinlerini verir. Eser aynı zamanda Sicilya’daki müslümanların âkıbeti, özellikle de adadan kaçan Araplar’la orada kalanlar hakkında ayrıntılı bilgiler içerir. İbn Nazîf’in eseri Eyyûbîler, Hârizmşah Alâeddin Muhammed b. Tekiş’in Muizzüddin Muhammed b. Sâm’a karşı yaptığı seferlerin stratejisi ve Moğollar’ın 616-617 (1219-1220) yıllarında Bağdat yakınlarına ulaşan baskınları hakkında orijinal bilgiler vermektedir. et-Târîḫu’l-Manṣûrî’nin önemini daha sonraki Arap tarihçileri arasından sadece Bağdatlı Nâsırüddin İbnü’l-Furât farketmiş ve onu 592 (1196) yılından itibaren meydana gelen olaylar için sık sık kullanmıştır. İbnü’l-Furât’ın el-Keşf ve’l-beyân’dan da haberdar olduğu anlaşılmaktadır. Makrîzî ve Aynî’nin İbn Nazîf’in eserlerini tanıyıp tanımadıkları ise şüphelidir. Kitabın tarih açısından taşıdığı değerin dışında dili de Arapça üzerine yapılan araştırmalar bakımından önemlidir. Çünkü İbn Nazîf eserinde Suriye lehçesinin kendi dönemindeki halk ağzını kullanmıştır. Michele Amari, eserin özellikle İtalya’yı ilgilendiren kısımlarını, yazma nüshanın Rus şarkiyatçısı Victor Rosen tarafından ilim âlemine tanıtılmasından (Notices sommaires des manuscrits Arabes, s. 95-98) sonra yayımladı (Estratti del Tarih Mansuri, Palermo 1884). Buna rağmen kitap ilim dünyası tarafından uzun süre ihmal edildi. Nihayet Claude Cahen 1937’de eserin VI. (XII.) yüzyılı ele alan kısmını yayımladı (BEO, sy. 7-8, s. 113-158). P. A. Gryaznevitch’in, St. Petersburg’daki yazma nüshanın tıpkıbasımını yapmasından sonra ise (at-Tārīh al-Manṣūrī, édition de l’unicum de Léningrad, Moscou 1960) ilgi arttı. Hans Ludwig Gottschalk, eserin 627’de (1230) vuku bulan Yassıçimen Savaşı’nı anlatan kısmının açıklamalı tercümesini yaptı (WZKM, sy. 56 [1960], s. 55-67). Ebü’l-Îd Dûdû 1961’de kitap üzerine bir doktora tezi hazırladı ve daha sonra metnin tamamını yayımladı (Dımaşk 1401/1981). Claude Cahen, dil ve hat bakımından zor olan metnin tahkikli neşir ve tercümesi için bir proje hazırladı. Onun ölümünden (1991) sonra bu proje Académie des Inscriptions et des Belles-Lettres’in uhdesine geçmiş bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 230-231 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.