https://islamansiklopedisi.org.tr/karagoz-bey-kulliyesi
Cami, medrese, kütüphane, çeşme ve günümüze ulaşmayan bir mektepten meydana geldiği anlaşılan külliyenin bânisi Mostar Köprüsü’nün bina emini olan Hacı Zâim Mehmed Bey’dir. Halk arasında Karagöz adıyla ün yapmış olan Mehmed Bey, Sadrazam Rüstem Paşa’nın kardeşidir. Caminin kapısı üzerinde yer alan, Arapça celî hatla yazılı 100 × 60 cm. ebadındaki kitâbeye göre yapı 965 (1558) yılında Rüstem Paşa’nın ikinci sadrazamlığı sırasında inşa edilmiştir. Yapının mimarının kim olduğu kayıtlarda belirtilmemekteyse de çalışan ustaların Dubrovnik’ten geldiği bilinmektedir.
Kesme taştan inşa edilen yapı, içten 13,40 × 13,40 m. ölçüsünde kare planlı olup üzeri yüksek sekizgen kasnaklı bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbeye geçiş, altları mukarnas dolgulu olan sivri kemerli tromplarla sağlanmıştır. Vaktiyle son cemaat yerinin üç taraftan bir sundurma ile çevrili olduğu, bugün hâlâ mevcut olan on dört adet sekizgen mermer sütunun varlığından anlaşılmaktadır. Son cemaat yeri, mukarnaslı başlıklı dört mermer sütunun taşıdığı sivri kemerlere oturan üç kubbe ile örtülüdür. Eksende yer alan kapı basık kemerli açıklığa sahiptir. Üstte bir sıra mukarnas dizisi altında yer alan üçgen alınlıkta üç satır halinde kitâbe yazılmıştır.
Harimin yan duvarlarında iki pencere arasına açılmış birer niş bulunmaktadır. Eksende yer alan mihrap duvardan taşkın olup yedi kenarlı niş şeklinde düzenlenmiştir. Nişin üstü mukarnas dolguludur. Caminin kuzeybatı köşesinde duvarlarla bağlantılı iki sütun üzerine oturan bir mahfil mevcuttur. Harimi aydınlatan pencereler dört sıra halinde olup alt sıradakiler sivri kemerli alınlıklar altında dikdörtgen biçimindedir, üst sıradakiler ise kemerli açıklıklara sahiptir. Harimin kuzeybatı köşesinde dışa taşkın biçimde yerleştirilen minare çokgen bir kaide üzerinde yükselmektedir. Uzun olan minarede gövde de çokgen olup şerefe altı mukarnaslı olarak düzenlenmiştir.
Caminin hemen solunda yer alan medrese avlunun kuzeydoğu köşesindedir. “L” şeklinde dizilen mekânlardan oluşan yapıda dört küçük, bir büyük oda ile (kütüphane) bir dershane mekânı vardır. Önü meyilli bir sundurma ile çevrili olan medresede odaların üzeri aynalı tonozlarla örtülmüştür. 1992-1994 yıllarındaki savaş esnasında medrese binası mülteciler için mesken olarak kullanılmıştır. Medresenin kütüphanesine ait kitaplar Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ne taşınmıştır.
Cami ile medresenin ortak olan avlusunda bir şadırvan bulunmaktadır. Köşelerde sekiz sütun üzerinde yuvarlak kemerli açıklıklara sahip şadırvanın üzeri pramidal bir çatı ile örtülmüştür. Altta sekizgen bir su haznesi bulunmaktadır. Cami avlusunda zamanla hazîre oluşmuştur. Moloz taş örgülü avlu duvarının üzerinde yer alan çeşme, düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiş olup sivri kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiştir.
Külliyede 1964-1965 yıllarında köklü bir restorasyon yapılmıştır. Bu dönemde özellikle külliyenin haremine toprak ilâve edilip seviyesi yükseltildiği için medrese ve diğer unsurlar da değişikliklere uğramıştır (bu restorasyonla ilgili geniş bilgi için bk. Stanić-Sandžaktar, XI [1967], s. 87-100). 1992-1994 yılları arasındaki savaşta külliyenin büyük bir kısmı tahrip edilmiştir. Savaştan sonra yapılan restorasyon çalışmalarında külliyede ve özellikle cami kısmında -Suudi Arabistan’ın maddî desteği sebebiyle- Suudî motiflere yer verilmiş ve bazı bölümler tarihî özelliklerini yitirmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VI, 484.
K. Peez, Mostar und Seine Kulturkreis, Leipzig 1891, tür.yer.
Hvzija Hasandedić, Spomenici Kulture Turskog Doba, Sarajevo 1980, tür.yer.
a.mlf., “Kulturno-istoriski spomenici u Mostaru iz turskog doba”, POF, X-XI (1960-61), s. 150, 161-162, 164, 171, 172, 175.
a.mlf., “Mostar’ın Türk Devri Kültürel ve Tarihî Anıtları” (trc. İsmail Eren), VD, sy. 7 (1968), s. 216, 224, 226, 230, 231, 232.
Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri II, s. 231-233.
Mehmed Mujezinović, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1982, III, 146, 175-207.
Mostar (fotomonografija), Mostar 1983.
M. Mujić, “Vakufnama Zaima Hadži Muhammed-beg iz 1570”, Vakufname iz Bosne i Hercegovine: XV i XVI vijek (ed. Lejla Gazić – Ahmed Aličić), Sarajevo 1985, s. 159-174.
I. Zovko, “O Postanku Karađozbegovve Džamije u Mostaru”, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Bosne i Hercegovini, I/4, Sarajevo 1889, s. 137-138.
Alija Nametak, “Karađozbeg i Njegovo Doba”, Novi Behar, VII/1-2, Sarajevo 1933-34, s. 36-41.
Mehmed Hanđzić, “Nekoliko Dragocjenih Rukopisa u Karađozbegovoj Biblioteci u Mostaru”, Glasnik Islamske Vjerske Zajednice, II/12, Sarajevo 1934, s. 633-639.
Hasan Nametak, “Mostarske Džamije i Njihovi Vakufi”, Novi Behar, X/20-22, Sarajevo 1936, s. 271-274.
R. Stanić – M. Sandžaktar, “Konzervacija Karađozbegove Medrese u Mostaru”, Naše Starine, XI, Sarajevo 1967, s. 87-100.
M. Bećirbegović, “Prosvjetni Objekti Islamske Arhitekture u Bosni i Hercegovini”, POF, XX-XXI (1974), s. 309-310.
Görseller
