KİTÂBÜ’l-ESNÂM

İbn İshak gibi kendisinden önce Câhiliye devri Arap inançları ve putları hakkında bilgi veren müellifler olmakla birlikte İbnü’l-Kelbî’nin Kitâbü’l-Eṣnâm’ı, Arap yarımadasındaki putlar ve onlarla ilgili inançlar konusunda kaleme alınmış ilk özel çalışmadır. Eserin günümüze ulaşan tek nüshası Kahire’de Ahmed Zekî Paşa Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Kitâbü’l-Eṣnâm’ın ilim âlemine duyurulmasında önemli bir yeri olan Ahmed Zekî Paşa, ısrarlı aramaları sonucunda kitap koleksiyoncusu Şeyh Tâhir el-Cezâirî’de (ö. 1920) bulduğu orijinal yazma nüshayı satın alarak 1914’te ve 1924’te neşretmiştir.

Kitâbü’l-Eṣnâm zamanımıza bizzat İbnü’l-Kelbî’ye kadar çıkan bir râviler zinciriyle ulaşmaktadır. Kitapta verilen bilgiye göre İbnü’l-Kelbî’nin yanında 201 (816-17) yılında ilk defa eserin metnini bizzat öğrenen Ebü’l-Hasan Ali b. Sabbâh b. Furât el-Kâtib bunu Ebû Ali Hasan b. Uleyl el-Anezî’ye, o Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Abdullah el-Cevherî’ye, o Merzübânî’ye, o 463’te (1071) Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ahmed b. Müslime’ye, o da Sayrafî’ye anlatmıştır. Eserin 494’te (1101) Sayrafî’nin huzurunda okunması sırasında onu dinleyenler arasında bulunan İbnü’l-Cevâlîkī, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abbas b. Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Furât’ın (ö. 384/994) yazdığı nüshadan kitabın bir sûretini, bundan da 529 (1135) yılında ikinci bir nüshasını çıkarmıştır. Ahmed Zekî Paşa’nın kütüphanesinde bulunan nüsha İbnü’l-Cevâlîkī’nin ikinci nüshasından istinsah edilmiştir. Yâkūt el-Hamevî ise Muʿcemü’l-büldân’da ilk nüshayı kullanmıştır.

Kitâbü’l-Eṣnâm iki kısma ayrılmaktadır. Birinci kısımda eserin râviler zinciri verilmekte, Arap yarımadasında putlara tapmanın tarihçesi ve Mekkeliler’i putperestliğe sevkeden sebepler belirtilmekte, Nûh kavmi arasında putların yeniden ihya edilişi nakledilip yarımadaya putları ilk getiren kişi olarak gösterilen Amr b. Lühay’den söz edilmektedir. Daha sonra Süva‘, Ved, Yegūs, Yeûk ve Nesr adlı putlara tapan kabileler ve tapınış biçimleriyle Araplar’ın taptıkları, Kur’an’da zikredilen Lât, Menât, Uzzâ ile Kur’an’da zikredilmeyen Hübel, İsâf ve Nâile, Zülhalesa gibi putların özellikleri, bunlara tapınış şekilleri, hem Câhiliye dönemi Arap şiiri hem Kur’an âyetlerinden örneklerle ele alınmaktadır. Eserin ikinci bölümünde kısmen birinci bölüm tekrar edilmekte, konunun yeni bir takdimi yapılarak kısa râvi zinciri verilmekte, ardından insanlık tarihinde putperestliğin başlangıcı ele alınıp Arap yarımadasına putperestliğin girişi ve Amr b. Lühay kıssası nakledilmektedir. Bu ikinci bölümde Arap yarımadasında putperestliğin doğuşu birinci kısımdakinden tamamen farklı anlatılmaktadır. Kitabın her iki kısmında putperestliğin başlangıcı hakkında birbirinden farklı olan iki rivayet Amr b. Lühayy’in putperestliği Arabistan’a soktuğu meselesinde birleşmektedir. Kitâbü’l-Eṣnâm’da eski ibadet şekillerine dair çeşitli efsane ve rivayetler nakledilmekte, Arap şiirinden istifadeyle geçmiş dönemlerin dinî yaşayışıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

Dinler tarihi açısından büyük değer taşıyan eser Arap putperestliği hakkında yegâne Arap monografisidir. Kitap İbnü’l-Kelbî’den sonra gelenlerce temel kaynak olarak kullanılmış, İbnü’l-Cevzî, Naḳdü’l-ʿilm ve’l-ʿulemâ, Abdülkādir el-Bağdâdî Ḫizânetü’l-edeb fî lübbi lübâbi lisâni’l-ʿArab, Mahmûd Şükrî el-Âlûsî Bulûġu’l-ereb fî aḥvâli’l-ʿArab adlı eserlerinde Kitâbü’l-Eṣnâm’dan nakillerde bulunmuşlardır. Diğer taraftan Yâkūt el-Hamevî bu eserin büyük bir kısmını Muʿcemü’l-büldân’ında aktarmıştır. İbnü’l-Kelbî’nin verdiği bilgiler Cevâd Ali tarafından diğer kaynaklardan da faydalanılarak değerlendirilmiştir (el-Mufaṣṣal, VI, 227-289).

Kitâbü’l-Eṣnâm’ı Rosa Klinke-Rosenberger Das Götzenbuch des Ibn al-Kalbi adıyla Almanca’ya (Leipzig 1941), Nebîh Emîn Fâris The Book of Idols adıyla İngilizce’ye (Princeton University Press 1952), M. S. Marmardji “Les dieux du paganisme arabe d’après Ibn Kalbi” adıyla kısmen Fransızca’ya (Revue biblique, XXXV [Paris 1926], s. 397-420), son olarak da W. Atallah, Les idoles de Hicham Ibn al-Kalbi adıyla giriş ve indeksle birlikte ve metni yeniden düzenleyerek Fransızca’ya (Paris, Klincksieck, 1969) çevirmiştir. Eser, Beyza Düşüngen tarafından Rosa Klinke-Rosenberger’in Almanca çevirisi Arapça aslıyla karşılaştırılarak Putlar Kitabı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Ankara 1969).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 100-101 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.