MEHMED REFİK EFENDİ

Bosna’da Rogatica’da (Çelebipazarı) doğdu. Haciabdiç ailesine mensup olup babası Ali Efendi’dir. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra Saraybosna’ya gidip akrabası Mustafa Efendi Gloce’nin himayesine girdi. Travnik (Bosna-Hersek) kadı nâibliğine tayin edilen Mustafa Efendi ile birlikte oraya gitti (1825) ve tahsilini orada sürdürdü. Ardından Saraybosna’ya dönerek Kurşumliya (Kurşunluca) Medresesi’ne (Gazi Hüsrev Bey Medresesi) girdi. Buradaki öğrenimi 1832 yılına kadar devam etti. Aynı yıl Bosna kadılığı görevinde bulunan Ispartalı Hüseyin Efendi onu Saraybosna Mahkemesi kâtipliğine getirdi ve kadılık görevini tamamladıktan sonra 1833’te beraberinde İstanbul’a götürdü. Hüseyin Efendi’nin desteğiyle tahsilini sürdüren Mehmed Refik Efendi, Aksakallı Müzellef Ahmed Efendi’den icâzet aldı. 1837’de aynı zamanda kayınpederi olan Hüseyin Efendi’nin Şam kadılığına tayini üzerine onunla birlikte Şam’a gitti. Burada Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin görüşleri çerçevesinde tasavvufa meyletti. 1838’de kayınpederi Şam’da vefat edince ailesiyle beraber İstanbul’a döndü. 1840’ta bir süre fahrî olarak Evkaf Teftişi Kalemi’nde, ardından meşihata bağlı fetvahânede çalıştı. Bir yıl sonra İstanbul’daki Eyüp Mahkeme-i Şer‘iyyesi’ne kadı olarak tayin edildi ve bu görevde üç yıl kaldı. 1844’te Varna (Bulgaristan) kadılığına getirildi, burada bir yıllık görevini tamamlayarak İstanbul’a döndü. 1845’te meşihata bağlı yüksek fetva makamında kalem kâtipliğine, aynı yılın ramazan ayında Meşrebzâde Mehmed Ârif Efendi’nin ayrılmasıyla boşalan fetva emini makamına bizzat Şeyhülislâm Mekkîzâde Mehmed Âsım Efendi tarafından tayin edildi. Genç sayılabilecek bir yaşta böyle yüksek bir makama tayini itirazla karşılandıysa da bunlardan bir sonuç çıkmadı. 1847’de Bosna mollası unvanını, bir yıl sonra İzmir pâyesi, 1849’da Edirne pâyesi, bir yıl sonra Haremeyn-i muhteremeyn pâyesi ve 1854’te de İstanbul pâyesini aldı. İki yıl sonra fetva emini görevinden ayrılıp Evkāf-ı Hümâyun müfettişliğine getirildi. 1857’de Anadolu ve Rumeli kazaskerliği müsteşarı oldu. Bir yıl sonra yeniden fetva emini makamına getirilip aynı yılın ramazan ayında Anadolu kazaskerliği görevine tayin edildi. 1865’te Meclis-i İntihâb-ı Hükkâmü’ş-şer‘ başkanı oldu ve Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye üyeliğine getirildi. Aynı yıl kendisine Rumeli pâyesi verildi ve hacca gitti.

Mehmed Refik Efendi 27 Rebîülevvel 1283’te (9 Ağustos 1866) şeyhülislâm oldu. Bu makamda bir yıl dokuz ay dokuz gün kaldı ve 30 Nisan 1868’de azledildi. Bu arada Meclis-i Âlî üyeliği yaptı. 19 Nisan 1871’de vefat etti. Sicill-i Osmânî’de ölüm tarihi yanlış olarak 4 Safer 1288 (24 Nisan 1871) olarak zikredilir (II, 415). Kabri Fâtih Camii’nde Fâtih Sultan Mehmed’in türbesi civarındadır. Doğum yeri olan Rogatica’da bir cami ve bir sıbyan mektebi yaptırmıştır. Halk arasında “Şehislâmiyye” adıyla da tanınan cami ve yanındaki sıbyan mektebine vakıflar tahsis etmiştir. Bu cami II. Dünya Savaşı esnasında tahrip edildiğinden günümüze kadar ulaşmamıştır.

Dönemin kaynaklarında ilmî şahsiyeti övülen Mehmed Refik Efendi devlet tarafından Murassa‘ Osmânî ve birinci derece Mecîdî nişanları ile ödüllendirilmiştir. İlgi alanı fıkıh olmakla birlikte bu konuda önemli bir eser yazmamıştır. Yalnız Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’nin Fetâvâ-yı Feyziyye adlı Türkçe eserindeki fetvaların mesnetlerini fıkıh kitaplarından yaptığı nakillerle gösterdiği Nukūlü’l-Fetâva’l-Feyziyye adlı bir çalışması vardır. Söz konusu eser Feyzullah Efendi’nin kitabıyla birlikte Fetâvâ-yı Feyziyye maa’n-nukūl adıyla neşredilmiştir (İstanbul 1266).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 517-518 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.