MUALLİMÎ

Kendi ifadesine göre 1312 (1895) yılı sonlarında San‘a’nın Ânis kazasına bağlı Utume nahiyesi köylerinden Mehâkıre’de doğdu (ʿİmâretü’l-ḳubûr, neşredenin girişi, s. 11; Fevâʾid fî Kitâbi’l-ʿİlel, I, 13). 1313 yılı başlarında doğduğuna dair birçok kaynakta verilen bilgi yanlıştır. Atalarından “Muallim” lakabıyla tanınan bir kişi sebebiyle Muallimî nisbesiyle anılmıştır. İlk eğitimini fıkıh âlimi olan babasından aldı, Kur’an okumayı öğrendi. Daha sonra ağabeyi Muhammed’in mahkeme kâtibi olduğu Taiz’e bağlı Hiceriye’ye (Huceriye) giderek Kur’an, tecvid, hesap ve Türkçe’nin öğretildiği Osmanlı mektebine kaydoldu, ağabeyinden de nahiv okudu. Ardından babasının imamlık yaptığı, Utume’ye bağlı Beytü’r-Reymî ailesinin kendi adıyla anılan köyüne gidip Ahmed b. Muslih er-Reymî’den Arap dili ve edebiyatı, tefsir; kendi köylerine yakın Tufen’de Ahmed b. Muhammed b. Süleyman el-Muallimî’den Şâfiî fıkhı, ferâiz ve nahiv dersleri aldı. Daha sonra Zeydî âlimi Ali b. Yahyâ el-Mütevekkil’in kadılık yaptığı Utume’ye geçerek bir süre onun yanında kâtiplik yapan Ali b. Muslih er-Reymî’ye nâiblik, ardından Kadı Muhammed b. Ali ez-Zârî’ye kâtiplik yaptı. Zeydî İmamı Mütevekkil-Alellah Yahyâ Hamîdüddin’in, Osmanlı Devleti ile imzalanan Daân Antlaşması’yla (1911) çevrede adlî ve idarî önemli yetkiler elde edip hâkimiyetini pekiştirmesinden sonra Yemen ile Hicaz arasında bulunan Asîr bölgesindeki Cîzân’a gitti. Bazı kaynaklarda bu tarih 1911, bazılarında 1918 olarak kaydedilirse de ikinci tarihin daha isabetli olduğu anlaşılmaktadır. 1917’de yazdığı bir şiirinde Râfizî diye andığı Zeydîler’in halka yaptığı zulümden dert yanması da bunu desteklemekte ve memleketini terketmesinin sebebine işaret etmektedir (Subeyhî, s. 25; ʿİmâretü’l-ḳubûr, neşredenin girişi, s. 17; bu tarihi teyit eden başka bir belge için bk. “el-Muʿallimî ve’s-Senûsî”, nşr. Abdullah Ebû Dâhiş, neşredenin girişi, s. 185).

Cîzân’da Asîr Emîri Muhammed b. Ali el-İdrîsî’nin güvenini kazanan Muallimî ona divan kâtipliği ve nâiblik yaptı. Emîrin 1923’te vefatından sonra uğradığı Aden’de bir yıl ders ve irşadla meşgul oldu, ardından Zengibar’a geçti. Buradan gittiği Haydarâbâd’da Osmaniye Üniversitesi’ne bağlı Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye adlı yayın kuruluşunda musahhih ve muhakkik olarak göreve başladı. Osmaniye Üniversitesi hocalarından Abdülkādir b. Muhammed es-Sıddîkī el-Kādirî’den hadis okuyup icâzet aldı (1928). Hindistan ile Pakistan’ın ayrılması ve Hindistan’ın 1948’de Haydarâbâd Nizamlığı’na son verip bölgeyi kendi topraklarına katması üzerine burada birkaç yıl daha kaldıktan sonra Ağustos 1952’de Mekke’ye göç etti ve Kasım 1952’de Harem-i Şerif Kütüphanesi sekreterliğine getirildi. On dört yıl bu görevde kaldı, telifle meşgul oldu, Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye için kitap tashihi ve tahkikine devam etti. 27 Mayıs 1966 tarihinde Mekke’de vefat etti. Selef akîdesini savunan ve bu konuda İbn Teymiyye’yi izleyen Muallimî, İbn Sînâ, Fahreddin er-Râzî, Gazzâlî, Adudüddin el-Îcî, Teftâzânî gibi felsefe ve kelâm âlimlerini, tasavvuf ehlinin bazı görüş ve uygulamalarını, hulûl ve ittihada varan yaklaşımlarını eleştirmiştir. Şâfiî fıkhı tahsil etmekle birlikte Selefî düşünceye sahip olup bu yolda giden muhaddis fukahanın usulünü benimsemiş, fıkhî ahkâmda herhangi bir mezhebe bağlılıktan çok delilin sıhhatini, sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin naslarla ilgili yorumunu esas almıştır.

Muallimî hakkında Hüdâ bint Hâlid b. İbrâhim Bâlî, ʿAbdurraḥmân el-Muʿallimî ve cühûdühû fi’s-sünne (Câmiatü Ümmi’l-kurâ, Mekke 1409), Mansûr b. Abdülazîz es-Semârî, eş-Şeyḫ ʿAbdurraḥmân el-Muʿallimî ve cühûdühû fi’s-sünne ve ricâlihâ (el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medine 1411/1991; baskısı: Huber 1418/1998), Ahmed Ali Yahyâ, el-Muʿallimî ve cühûdühû fi’l-ʿaḳīde (el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medine 1416) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamış, Mâcid b. Abdülazîz ez-Ziyâdî, el-Ḳavlü’l-celî fî ḥayâti’l-ʿAllâme ʿAbdirraḥmân el-Muʿallimî ismiyle bir monografi kaleme almıştır. Ebû Enes İbrâhim b. Saîd es-Subeyhî, en-Nüketü’l-ciyâdü’l-münteḫabe min kelâmi şeyḫi’n-nuḳḳād Ẕehebiyyi’l-ʿaṣr el-ʿAllâme ʿAbdirraḥmân b. Yaḥyâ el-Muʿallimî el-Yemânî’de Muallimî’nin eserlerinde hadis ve ahbâr konusunda uyguladığı tenkit yöntemini, başka âlimlerin kendi kitaplarında yer verdikleri tenkit yöntemleriyle ilgili onun söylediklerini, telif ve neşirlerinde eleştirdiği âlimlerin biyografilerini ele almış olup bu eserin Muallimî’nin hayatı ve eserlerine dair inceleme ile biyografilere dair ilk bölümü neşredilmiştir (Riyad 1420/2000).

Eserleri. Muallimî’nin 100’den fazla kitap ve risâlesinden sağlığında sadece el-Envârü’l-kâşife ile Maḳāmü İbrâhîm ve et-Tenkîl adlı kitabının mukaddimesi olan Ṭalîʿatü’t-Tenkîl’i basılabilmiş, diğerlerinin önemli bir kısmı müsvedde halinde Mekke’de Harem-i Şerif Kütüphanesi’nde muhafaza edilmiştir. Bunlardan bazıları neşredilmiş, daha sonra bir proje çerçevesinde hepsi bir külliyat halinde yayımlanmıştır.

Telif. Hadis ve Hadis İlimleri, Biyografi. 1. et-Tenkîl limâ verede (bimâ) fî Teʾnîbi’l-Kevs̱erî mine’l-ebâṭîl (nşr. M. Nâsırüddin el-Elbânî, I-II, Kahire 1386/1966; Cidde 1386/1966; Riyad 1403/1983, 1406/1986, 1431/2010). Muallimî’nin en önemli eseri olup hadis, akaid ve fıkıhla ilgili derin bilgisini yansıtır. Zâhid Kevserî’nin, Ebû Hanîfe’ye dair görüşleri sebebiyle Hatîb el-Bağdâdî’yi eleştirdiği Teʾnîbü’l-Ḫaṭîb ʿalâ mâ sâḳahû fî tercemeti Ebî Ḥanîfe mine’l-ekâẕîb adlı eserinde (Kahire 1942) ifade ettiği düşüncelerine cevap olarak yazılmıştır. Ayrıca Kevserî’nin özellikle Şâfiî hakkındaki iddialarına karşı et-Tenkîl’de yazdıklarına bazı eklemelerde bulunarak Tenzîhü’l-İmâm eş-Şâfiʿî ʿan meṭâʿini’l-Kevs̱erî adlı bir risâle kaleme almıştır. et-Tenkîl’in muhtelif neşirlerine Elbânî’den başka Muhammed Abdürrezzâk Hamza ve Züheyr eş-Şâvîş de katkıda bulunmuştur. Hişâm b. Abdurrahman el-Bağdâdî, eserden seçtiği hadis kavram ve meseleleriyle ilgili 100 önemli hususu (fâide) bir makalede derlemiştir (bk. bibl.).

2. Ṭalîʿatü’t-Tenkîl limâ verede (bimâ) fî Teʾnîbi’l-Kevs̱erî mine’l-ebâṭîl (nşr. Muhammed Abdürrezzâk Hamza, Kahire 1368/1949). Muallimî’nin Zâhid Kevserî’ye ait hatalı bulduğu bazı görüşlerden örnekler aktardığı bir risâle olup et-Tenkîl tamamlanıp neşredilmeden önce onun girişi mahiyetinde yayımlanmıştır. Kevserî buna et-Terhîb bi-naḳdi’t-Teʾnîb adlı risâlesiyle cevap vermiş (Kahire 1949), Muallimî de buna karşı Taʿzîzü’ṭ-Ṭalîʿa ve Şükrü’t-Terhîb adlı risâleleriyle açıklamalarda bulunmuştur. Muhammed Abdürrezzâk Hamza Kevserî’nin reddiyesine karşı el-Muḳābele beyne’l-hüdâ ve’ḍ-ḍalâl: Ḥavle Terhîbi’l-Kevs̱erî bi-naḳdi Teʾnîbihî ismiyle bir eser kaleme almıştır (Kahire 1370).

3. el-Envârü’l-kâşife limâ fî kitâbi Eḍvâʾ ʿale’s-sünneti’l-Muḥammediyye mine’z-zelel ve’t-taḍlîl ve’l-mücâzefe. Ebû Reyye’nin sünnet-i nebeviyye ve hadis ilmine dair olumsuz görüşleri içeren eserine reddiyedir (Kahire 1378/1958; Beyrut 1402/1982).

4. ʿİlmü’r-ricâl ve ehemmiyyetühû ve keyfe’l-baḥs̱ ʿan aḥvâli’r-ruvât (Dımaşk 1401/1981; nşr. Ebû Muâz Târık b. Avazallah, Kahire 1414/1994; nşr. Ali b. Hasan Abdülhamîd, Riyad 1417).

5. el-İstibṣâr fî naḳdi’l-aḫbâr (nşr. Sîdî Muhammed eş-Şinkītî, Riyad 1417, eserin dörtte birlik kısmı olup kalanının kayıp olduğu kaydedilir).

6. el-Eḥâdîs̱ü’lletî isteşhede bihâ Müslim fî baḥs̱i’l-ḫilâf fi’ştirâṭi’l-ʿilmi bi’l-liḳāʾ (nşr. Muhammed Mûsâ, Riyad 1417).

7. Fevâʾid ve ḳavâʿid fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl ve ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (der. ve nşr. Ebû Üsâme İslâm b. Mahmûd en-Neccâr, Riyad 1418). Muallimî’nin eserlerinden derlenmiştir.

8. Fevâʾid fî Kitâbi’l-ʿİlel li’bn Ebî Ḥâtim (I-II, nşr. Abdürrezzâk b. Es‘adullah b. Abdürraûf, Riyad 1420/1999).

9. Keyfe tübḥas̱ü fî aḥvâli’r-ricâl (Kahire 1420).

10. Muḫtaṣaru Neşri’n-nevr. Muallimî, Abdullah Mirdâd’ın Neşrü’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâḍıli Mekke adlı eserini ihtisar etmişse de daha sonra Muhammed Saîd el-Âmûdî ve Ahmed Ali eseri yeniden ihtisar edip yayımlamıştır (Cidde 1406/1986).

Fıkıh ve Usulü: Maḳāmü İbrâhîm ʿaleyhi ve ʿalâ nebiyyine’ṣ-ṣalâtü ve’s-selâm (Kahire 1378; nşr. Ali b. Hasan b. Ali b. Abdülhamîd, Riyad 1417) (tavafı engellememesi için Makām-ı İbrâhim’in yerinin değiştirilmesinin câiz olup olmadığı hususuyla ilgilidir); ʿİmâretü’l-ḳubûr (nşr. Mâcid b. Abdülazîz ez-Ziyâdî, Mekke 1418/1998, el-Eḥâdîs̱ü’lletî isteşhede bihâ Müslim fî baḥs̱i’l-ḫilâf fi’şṭirâti’l-ʿilm bi’l-liḳāʾ ve Fihris li-baʿżı nevâdiri maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Ḥaremi’l-Mekkî ile birlikte; el-Binâʾü ʿale’l-ḳubûr, nşr. Hâkim b. Ubeysân el-Mutayrî, Riyad 1417/1996, 1422/2001); Hel yüdrikü’l-meʾmûmü’r-rekʿate bi-idrâkihi’r-rükûʿa maʿa’l-imâm (nşr. Abdurrahman b. Abdülkādir el-Muallimî, San‘a 1414/1993); el-Ḥükmü’l-meşrûʿ fi’ṭ-ṭalâḳi’l-mecmûʿ (nşr. Hâkim b. Ubeysân el-Mutayrî, Riyad 1418/1997); Ḳıyâmü Ramażân (Mekke 1417/1997); Risâle fî tevsîʿati’l-mesʿâ beyne’ṣ-Ṣafâ ve’l-Merve (nşr. Bâsim Faysal el-Cevâbire v.dğr., Amman 1429/2008).

Diğer Eserleri: ʿAḳīdetü’l-ʿArab fî ves̱eniyyetihim (nşr. Mâcid b. Abdülazîz ez-Ziyâdî, Mekke 1417/1996; müellifin Risâle fîmâ ʿale’l-müteṣaddîn li-ṭabʿi’l-kütübi’l-ḳadîme fiʿlühû, Uṣûlü’t-taṣḥîḥi’l-ʿilmî, Baḥs̱ ḥavle Tefsîri’r-Râzî ve Sîretü’n-nebî min ʿArafât ile’l-Müzdelife adlı dört risâlesinin de yer aldığı bir mecmua içinde; bunlardan Baḥs̱ ḥavle Tefsîri’r-Râzî, Fahreddin er-Râzî’ye ait tefsirin hangi bölümlerinin kendisine ait, hangilerinin Ahmed b. Halîl el-Huveyyî’nin tekmilesinden alındığını tesbit amacıyla yazılmış, Uṣûlü’t-taṣḥîḥi’l-ʿilmî de Muallimî’nin Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye’deki tecrübeleri ışığında kaleme aldığı bir risâle olup bulunabilen on varaklık kısmı yayımlanmıştır); Refʿu’l-iştibâh ʿan maʿne’l-ʿibâde ve’l-ilâh ve taḥḳīḳu maʿne’t-tevḥîdi ve’ş-şirki bi’llâh (nşr. Dânî b. Münîr Âlü Zehvî, Beyrut 1423/2003); el-Ḳāʾid ilâ taṣḥîḥi’l-ʿaḳāʾid (nşr. Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî, Beyrut 1404/1984); Risâle fî ḥaḳīḳati’t-teʾvîl (nşr. Cerîr b. Arabî Ebû Mâlik el-Cezâirî, Riyad 1426/2005); el-Laṭîfetü’l-Bekriyye ve’n-netîcetü’l-fikriyye fi’l-mühimmâti’n-naḥviyye (nşr. Üsâme b. Müslim el-Hâzimî, Mekke 1421).

Ali b. Muhammed el-İmrân’ın öncülüğünde 2002 yılında başlayan ve on yıl kadar süren bir proje çerçevesinde Muallimî’nin 123 eser ve risâlesi edisyon kritiği yapılarak Âs̱ârü’ş-Şeyḫ el-ʿAllâme ʿAbdirraḥmân el-Muʿallimî adıyla yirmi beş cilt halinde neşredilmiştir (Mekke 1434/2013). Bu külliyatın Ali b. Muhammed el-İmrân tarafından kaleme alınan ilk cildi el-Medḫal ilâ âs̱âri’l-Muʿallimî adını taşır. Ciltlerin çoğunda imzası bulunan İmrân’dan başka Osman b. Muallim Şeyh Mahmûd, Muhammed Azîz Şems, Adnân Safâ Han el-Buhârî, Muhammed Ecmel el-Islâhî, Üsâme b. Müslim el-Hâzimî, Nebîl es-Sindî’nin tahkik ettiği eserin diğer ciltleri sırasıyla şöyledir: Refʿu’l-iştibâh ʿan maʿne’l-ʿibâde ve’l-ilâh (II-III), Taḥḳīḳu’l-kelâm fi’l-mesâʾili’s̱-s̱elâs̱ (IV), ʿİmâretü’l-ḳubûr ile Yüsrü’l-ʿaḳīdeti’l-İslâmiyye (V), Mecmûʾu resâʾili’l-ʿaḳīde (VI, 10 risâle), Mecmûʿu resâʾili’t-tefsîr (VII, 14 risâle), Risâle fi’t-taʿḳīb ʿalâ tefsîri Sûreti’l-Fîl li-ʿAbdilḥamîd el-Ferâhî (VIII, Hamîdüddin Ferâhî’nin Fîl sûresiyle ilgili tefsirindeki bir görüşün eleştirisidir), Ṭalîʿatü’t-Tenkîl, Taʿzîzü’ṭ-Ṭalîʿa, Şükrü’t-Terhîb (IX), et-Tenkîl bimâ fî Teʾnîbi’l-Kevs̱erî mine’l-ebâṭîl (X-XI), el-Envârü’l-kâşife li-mâ fî kitâbi Eḍvâʾ ʿale’s-sünneti’l-Muḥammediyye mine’z-zelel ve’t-taḍlîl ve’l-mücâzefe (XII), Kitâbü’l-Vuḥdân (XIII), Terâcim münteḫabe mine’t-Tehẕîb ve’l-Mîzân (XIV), Mecmûʿu’r-resâʾili’l-ḥadîs̱iyye (XV, 14 risâle), Mecmûʿu resâʾili’l-fıḳh (XVI-XVIII, 40 risâle), Mecmûʿu resâʾili uṣûli’l-fıḳh (XIX, 5 risâle), Mecmûʿu resâʾili’n-naḥv ve’l-luġa (XX, 14 risâle), Muʿcemü’ş-şevâhidi’ş-şiʿriyye (XXI), el-Ḫuṭab ve’l-vesâyâ (XXII), Fevâʾidü’l-mecâmiʿ (XXIII), Mecmûʿu resâʾil fi’t-taḥḳīḳ ve taṣḥîḥi’n-nuṣûṣ (XXIV), el-Muḳaddimât ve mâ ileyhâ (XXV, neşrettiği eserlere yazdığı 13 mukaddimedir) (bu külliyatta yer alan eserlerin muhtevaları için bk. Ali b. Muhammed el-İmrân, bibl.).

Neşir: Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr (I-IV, V ve VI. ciltleri hariç, Haydarâbâd 1360-1377); İbn Ebû Hâtim er-Râzî, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl (I-IX, Haydarâbâd 1360-1373/1941-1953; I-XI, Kahire 1415/1995); İbn Kuteybe, el-Meʿâni’l-kebîr (I-III, Haydarâbâd 1368-1369/1949-1950; Beyrut 1405/1984, F. Krenkow ile birlikte); Hamza b. Yûsuf es-Sehmî, Târîḫu Cürcân (Haydarâbâd 1369/1950, 1387); Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ (I-IV, Haydarâbâd 1375-1377/1955-1958); Hatîb el-Bağdâdî, Muvażżıḥu evhâmi’l-cemʿ ve’t-tefrîḳ (I-II, Haydarâbâd 1378-1379/1959-1960; Medine 1966; Beyrut 1405; Kahire 1427); İbn Ebû Hâtim er-Râzî, Beyânü ḫaṭaʾi Muḥammed b. İsmâʿîl el-Buḫârî fî Târîḫih (Haydarâbâd 1380); Şevkânî, el-Fevâʾidü’l-mecmûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa (Kahire 1380/1960, 1423/2002); İbn Mâkûlâ, el-İkmâl (I-VI, Haydarâbâd 1381-1386/1962-1967, vefatı sebebiyle tamamlayamadığı VII. cildi Nâyif Abbas hazırlamıştır, Beyrut 1976); Sem‘ânî, el-Ensâb (I-VI, Haydarâbâd 1382-1386; eserin daha sonraki ciltlerini başkaları tahkik etmiştir); İbn Teymiyye, er-Red ʿale’l-Aḫnâʾî ve istiḥbâbü ziyâreti ḫayri’l-beriyye ez-ziyâretü’ş-şerʿiyye (Riyad 1404); Muvaffakuddin İbn Kudâme, ʿUmdetü’l-fıḳh (Kahire 1379; Mekke, ts., Abdullah b. Abdurrahman Âlü Bessâm’ın şerh ve hâşiyesiyle birlikte); İbn Kayyim el-Cevziyye, el-Menârü’l-münîf fi’ṣ-ṣaḥîḥ ve’ż-żaʿîf (Riyad 1416/1995, 1419/1998).

Muallimî’nin diğer âlimlerle birlikte yayımına katıldığı eserler de şunlardır: Beyhakī, es-Sünenü’l-kübrâ (I-X, Haydarâbâd 1344-1356, IV-X. ciltlerinin neşrine katılmıştır); Kemâleddin el-Fârisî, Tenḳīḥu’l-Menâẓır li-ẕevi’l-ebṣâr ve’l-beṣâʾir (Haydarâbâd 1347-1348/1928-1929; Kahire 1984); İbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü’l-kâmine (I-IV, Haydarâbâd 1348-1350); İbnü’ş-Şecerî, el-Emâli’ş-Şeceriyye (Haydarâbâd 1349/1930); İbnü’l-Cevzî, Ṣıfatü’ṣ-ṣafve (Haydarâbâd 1936); Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, Şerḥu terâcimi ebvâbi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Haydarâbâd 1356); Hatîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye (Haydarâbâd 1357/1938); Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem (V-X, Haydarâbâd-Dekken 1357-1359/1938-1940); İbnü’s-Sünnî, ʿAmelü’l-yevm ve’l-leyle (Haydarâbâd 1358); İbn Hâleveyh, İʿrâbü s̱elâs̱îne sûreten mine’l-Ḳurʾâni’l-kerîm (Haydarâbâd-Kahire 1360/1941); Ebû Avâne el-İsferâyînî, Müsnedü Ebî ʿAvâne (I-II, Haydarâbâd 1362-1363); İbn Teymiyye, el-Cevâbü’l-bâhir fî züvvâri’l-meḳābir (Kahire 1376/1957; Riyad 1401/1981, 1404/1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 280-282 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.