https://islamansiklopedisi.org.tr/muridiyye
Moritanya’ya gidip Kādiriyye tarikatının Batı Afrika’daki en büyük şeyhi konumunda bulunan Şeyh Sidya’ya intisap eden Ahmedü Bamba dinî ilimleri de onun yanında tahsil etti. Seyrüsülûkünü tamamlayıp hilâfet alarak ülkesi Senegal’e döndüğünde Kādiriyye tarikatına mensup olan babası Mumer Ente Sellî’nin (Momar Antassaly) müderrislik yaptığı Cayor’a yerleşti. Burada 1882 yılına kadar onunla birlikte ders okuttu, bir yandan da irşad faaliyetini sürdürdü. el-Cevherü’n-nefîs, Mevâhibü’l-ḳuddûs, Müleyyinü’ṣ-ṣudûr gibi eserlerini bu dönemde kaleme aldı. Kasım 1893’te Mürîdiyye adını verdiği tarikatın kurucusu olduğunu ilân etti. Senegal müslümanlarının Ahmedü Bamba’ya gösterdiği ilgi Fransız sömürge yönetiminde rahatsızlık meydana getirdi. Sömürgecilere karşı silâhlı direnişin müslümanlara fayda getirmeyeceği düşüncesiyle pasif kalmayı tercih etmesine rağmen 1895 yılından itibaren hayatı baskı ve sürgünlerle geçen Ahmedü Bamba vefat ettiğinde kurduğu tarikat ülke genelinde yaygınlık kazanmış, mürid sayısı 400.000’e ulaşmıştı.
Ahmedü Bamba’nın vefatının ardından Fransızlar, yerine kardeşi Şeyh Ente’nin geçmesini engelleyip büyük oğlu Muhammed (Mamadou) Mustafa İmbâkī’nin şeyh olmasını sağladılar. Tarikat Muhammed Mustafa İmbâkī’den (ö. 1945) sonra kardeşi Muhammed Fâzıl (ö. 1968), onun vefatının ardından kardeşleri Abdülahad İmbâkī (ö. 1969) ve Abdülkādir İmbâkī (ö. 1990) tarafından sürdürülmüştür. Halen bu görevi Sâlihu İmbâkī yürütmektedir.
Mürîdiyye tarikatında şeyhin Ahmedü Bamba’nın soyundan gelmesi şarttır. Şeyh aynı zamanda tarikatın merkezi Tûbâ şehrinin yöneticisidir. Tarikat ülke genelinde “büyük marabular” denilen, Ahmedü Bamba’nın soyuna mensup 200 kadar halife tarafından temsil edilir. Hemen her yerleşim yerinde bulunan küçük marabular tarikatın en alt seviyedeki sorumlularıdır. Mustafa İmbâkī’nin babasının ölüm yıl dönümünü anmak için başlattığı törene mahallî Volof dilinde “magal” adı verilmiştir. Üçüncü şeyh Mustafa Fâzıl da Ahmedü Bamba’nın Gabon sürgününden Senegal’e döndüğü günü magal ilân etmiştir. Bütün tarikat mensupları Tûbâ şehrinde yapılan bu törenlerde bir araya gelir, zekât ve sadakalarını şeyhe takdim ederler.
Ahmedü Bamba babasından aldığı Kādirî evrâdı ile zikir yapmış, ayrıca Moritanya’yı ziyareti sırasında bir Şâzelî şeyhinden bu tarikatın evrâdını zikretme izni almış, Mürîdiyye tarikatına has evrâdı 1903 yılı Ramazan ayında tertip etmiştir. Tarikat kaynaklarında onun bu evrâdı uyanık halde iken bizzat Hz. Peygamber’den öğrendiği kaydedilmektedir. Mürîdiyye mensuplarının her gün bu evrâdla beraber bir cüz Kur’ân-ı Kerîm okumaları tarikatın âdâbındandır. Ayrıca Ahmedü Bamba’nın Resûl-i Ekrem’in methine dair Mevâhibü’n-nâfiʿ, Ceẕbü’l-ḳulûb, Muḳaddemâtü’l-emdaḥ adlı kasideleri ferdî veya toplu olarak okunur.
Ahmedü Bamba, 1924 yılında Fransız sömürge idaresine başvurarak Tûbâ şehrinde bir cami yaptırmak için izin almış, ancak inşaata başlanamamıştı. Fransızlar’la iyi ilişkiler kuran Mustafa Fâzıl’ın şeyhlik döneminde temeli atılan caminin inşası otuz iki yıl sürmüş, açılışı 1963’te Senegal’in bağımsızlığa kavuşmasından sonra devlet başkanı olan ve Mürîdîler tarafından desteklenen Katolik Léopold Sédar Senghor tarafından yapılmıştır. Caminin bitişiğinde Şehü’l-hâdim Kütüphanesi 160.000 kitaplık zengin bir koleksiyona sahiptir. Mustafa Fâzıl, İslâmî ilimler alanında yüksek seviyede eğitim vermek üzere Ezher adlı bir de medrese inşa ettirmiştir.
Ahmedü Bamba’nın hayatına dair Münenü’l-bâḳī adlı eserin müellifi Şeyh Beşîrü İmbâkī ile İrvâʾü’n-Nedîm’in müellifi Muhammed Lamin Diop, Ahmedü Bamba’nın torunu el-Hâc Şeyh İmbâkī, divan sahibi şair Şeyh İbra Diop, Ahmedü Matar, Volof dilinde divanı olan şair Şeyh Mûsâ Ka bu medresede yetişmiştir.
Senegal’de yer fıstığının yarıya yakın kısmı Mürîdiyye mensuplarınca üretilir. Ahmedü Bamba’nın teşvikiyle başlayan bu üretim faaliyeti sayesinde tarikat, hem sömürge döneminde hem bağımsızlık sonrasında sadece Senegal’de değil bütün Afrika’da diğer tarikatlardan farklı olarak önemli bir ekonomik güce sahip olmuş, bu da tarikat mensuplarını ülke siyasetinde etkin bir konuma getirmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Dîvân fi’l-ʿulûmi’d-dîniyye li’ş-Şeyḫ Aḥmedü Bâmbâ el-Bekkî ḫâdimi’r-Resûl, Dakar 1988, I, 6-13.
A. Bourlon, “Mourides et Mouridisme”, Notes et études sur l’Islam en Afrique noire, Paris 1962, I, 53-74.
Cheikh Tidiane Sy, La confrérie sénégalaise des Mourides: Un essai sur l’Islam au Sénégal, Paris 1969, tür.yer.
L. C. Behrman, Muslim Brotherhoods and Politics in Senegal, Harvard 1970, s. 43-49, 61-69, 73-77, 137-144.
E. E. Rosander, “Morality and Money: The Murids of Senegal”, Awrāq, sy. 16, Madrid 1995, s. 43-66.
J. Copans, Les marabouts de l’arachide: La confrérie mouride et les paysans du Sénégal, Paris 1980, tür.yer.
Bocar Ly, “Islam: Facteur d’expansion agricole: Le cas des mourides du Sénégal”, Proceedings of the First Islamic Geographical Conference, Riyad 1984, VI, 303-313.
M. Magassouba, l’Islam au Sénégal demain les mollahs?, Paris 1985, s. 25-37.
D. C. O’Brien, “Amadu Bamba le saint fondateur des Mourides du Sénégal”, Les Africains (ed. Ch.-A. Julien v.dğr.), Paris 1990, II, 47-71.
Hadîm M. Saîd İmbâkî, et-Taṣavvuf ve’ṭ-ṭuruḳu’ṣ-ṣûfiyye fi’s-Seneġāl, Dakar 2002, s. 73-102.
C. A. Mbacké Babou, “Autour de la genèse du Mouridisme”, Islam et sociétés au sud du Sahara, sy. 11, Paris 1997, s. 5-38.
J.-L. Triaud, “Murīdiyya”, EI2 (Fr.), VII, 608-609.
Rıza Kurtuluş, “Ahmedü Bamba”, DİA, II, 172-173.
D. Robinson, “Murīdīyah”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L. Esposito), Oxford 1995, III, 178-179.
