https://islamansiklopedisi.org.tr/niksari
Asıl adı Muhyiddin Muhammed olup Niksarlı İbrâhim Efendi’nin oğludur. Tokatlı Molla Hüsâmeddin Çelebi, Yûsuf Bâlî b. Muhammed Fenârî ve Molla Yegân gibi âlimlerden Arapça ve dinî ilimler okudu. Kadızâde-i Rûmî’nin talebesi Fethullah eş-Şirvânî’den astronomi ve mantık dersleri aldı. Daha çok tefsir ilmiyle meşgul oldu ve bu yönüyle tanındı. İlk defa, İsfendiyaroğulları’ndan İsmâil Bey’in Kastamonu’da inşa ettirdiği medresede ders verdi. II. Bayezid’in tahta geçmesinden sonra onun isteği üzerine İstanbul’a giderek Ayasofya’da ve Fâtih camilerinde vaaz verdi, tefsir okuttu; Ayasofya’daki derslerine padişahın da devam ettiği belirtilmektedir (Mecdî, I, 292). Tefsir dersleri için kendisine günlük 50 dirhem ücret bağlandı (Taşköprizâde, s. 274). Bu derslerde bir hâşiye yazdığı, Kādî Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’ini okuttuğu anlaşılmaktadır. Güzel ahlâkı ile tanınan Niksârî, tefsirini tamamlayıncaya kadar kendisine ömür vermesini Allah’tan niyaz etmiş ve eserini bitirdikten sonra vefat etmiştir. Kabri Şehzade Camii civarında bulunan Şeyh İbnülvefâ Türbesi yanındadır.
Eserleri. 1. Tefsîru sûreti’d-Duḫân. II. Bayezid’e takdim edilen eserin Süleymaniye (Ayasofya, nr. 421), Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 269) ve Tire (Diğer Vakıflar, nr. 40) kütüphanelerinde nüshaları vardır.
2. Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî.
3. Tefsîr-i Sûre-i İhlâs. Türkçe olarak kaleme alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 386).
4. Şerḥu ʿAḳāʾidi’n-Nesefî.
5. Şerḥu Ḳaṣîdeti Bedʾi’l-emâlî. Ûşî’nin kelâma dair manzum eserinin şerhidir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 729/3, 732/3, Mehmed Âsım Bey, nr. 244; Amasya İl Halk Ktp., nr. 88, 890, 900, 962, 1327).
6. Şerḥu ʿUmdeti’l-ʿaḳāʾid. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin eserine bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5362/2; Lâleli, nr. 2314).
7. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Viḳāye. Burhânüşşerîa Mahmûd b. Sadrüşşerîa el-Evvel’in Viḳāyetü’r-rivâye fî mesâʾili’l-Hidâye adlı eseri üzerine torunu Sadrüşşerîa es-Sânî tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 536, Kadızâde Mehmed, nr. 133; TSMK, nr. 3694).
8. Şerḥu’l-Îżâḥ el-İfṣâḥ ʿale’l-Îżâḥ. Hatîb el-Kazvînî’nin el-Îżâḥ fi’l-meʿânî ve’l-beyân adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1014; Cârullah Efendi, nr. 1757).
9. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mülaḫḫaṣ. Çağmînî’nin el-Mülaḫḫaṣ fi’l-heyʾe’sine Kadızâde-i Rûmî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2656).
10. Risâle-i İslâm (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 1096).
11. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Lârî ʿalâ Şerḥi’l-Meybüdî li-Hidâyeti’l-ḥikme (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1039).
BİBLİYOGRAFYA
Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 273-274.
Mecdî, Şekāik Tercümesi, I, 292.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 211; II, 450, 1146, 1168, 1350, 2022.
İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 9.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 155.
Sicill-i Osmânî, IV, 340-341.
Osmanlı Müellifleri, II, 16.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 142.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 218.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 196; XII, 81.
Karatay, Arapça Yazmalar, II, 458.
Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 621-622.
Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maḫṭûṭâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 353, 356.
Görseller
