PAVET de COURTEILLE, Abel-Jean Baptiste-Marie-Michel

23 Haziran 1821’de Paris’te doğdu. Şark Dilleri Okulu’nda okudu. 1850’de Dil Oğlanları Mektebi’nde ders müzakerecisi oldu. 1854’te Collège de France’ın Türkçe kürsüsüne tayin edildi ve 1861’de aynı yerde Türk dili ve edebiyatı profesörlüğüne yükseldi. 1857’de Nâbî’nin Hayriyye’sini yayımladıktan sonraki mesaisini tamamen Uygurca’ya ayırdı. Antoine Galland’ın İstanbul’da bir kitapçıdan satın alıp ülkesine götürdüğü Uygurca yazmanın hangi dilde ve hangi harflerle kaleme alınmış olduğu XVIII. yüzyılın ilk yarısına kadar Fransız şarkiyatçıları tarafından hâlâ anlaşılamamıştı. Pavet de Courteille bu konuda çalışarak kendisinden önce eser üzerinde incelemeler yapan Jean-Pierre Abel-Rémusat, Pierre-Amédée Jaubert, Arthur Lumley Davis gibi şarkiyatçıların yanlışlarını düzeltti. Yazmada yer alan Mi‘râcnâme ve Tezkire-i Evliyâ’yı neşretti. İkinci eserin yayımlandığını tam olarak göremeden 12 Aralık 1889’da öldü. İbrânîce ve Süryânîce’yi öğrendikten sonra kendini Türkçe, Arapça ve Farsça’ya veren, Çağatay ve Uygur lehçelerinin Fransa’daki ilk araştırmacılarından olan Pavet de Courteille, Société Asiatique’in başkan yardımcılığını yapmış, 1873’te Académie des Inscriptions et des Belles-Lettres üyesi olmuştu. Ayrıca Rus Bilimler Akademisi’nin yabancı üyeleri arasındaydı. Kitaplarından başka dergilerde ve özellikle Journal Asiatique’teki yazılarının büyük kısmı kendi sahasıyla ilgili yeni yayınların tanıtımı ve eleştirisine dairdir.

Eserleri. 1. Conseils de Nabi Efendi à son fils Aboul Khair (Paris 1857). Nâbî’nin Hayriyye’sinin yayımı olup, eserin Fransızca tercümesine de yer verilmiştir. Müellif, giriş bölümünde Hayriyye’nin neşrini arkadaşı ve hocası olan Şinâsi’den aldığı bir yazmaya dayanarak yaptığını belirtmiş, ancak Denis Dominique Cardonne tarafından daha önce gerçekleştirilen Hayriyye çevirisinden söz etmemiştir.

2. Histoire de la Campagne de Mohacz (Paris 1859). Kemalpaşazâde’nin Tevârîh-i Âl-i Osmân’ının içindeki “Mohaçnâme” bölümünün neşri ve notlarla Fransızca’ya çevirisidir.

3. Les prairies d’or (I-IX, Paris 1861-1877). Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ẕ-ẕeheb’inin tercümesi ve indeksli neşridir. İlk üç cildini Barbier de Meynard ile birlikte hazırlamış, diğer ciltleri Barbier de Meynard tamamlamıştır.

4. El lugat un Nevāiyye ve’l-istişhādātü’l-Çagatāiyye. Dictionnaire turc-oriental (Paris 1870). Kaçarlı Şah Abbas’ın isteği üzerine Mirza Muhammed b. Abdüssâbir-i Hûyî’nin kaleme aldığı Hulâsa-i Abbâsî, Mirza Kulı Hidâyet’in Türkçe-Farsça Ferheng-i Encümenârâ-yı Nâsirî ve Ali Şîr Nevâî’nin eserlerinin okunmasını kolaylaştırmak için yazılan Abuşka adlı Doğu Türkçesi sözlüğünden yararlanılarak hazırlanmıştır. Pavet de Courteille, Ali Şîr Nevâî’nin eserlerinden, Ebülgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türkî’sinden, Fuzûlî’nin Leylâ vü Mecnûn’undan örnekler vererek sözlüğünü zenginleştirmiştir.

5. Mémoires de Baber (I-II, Paris 1871). Ilminski’nin 1857’deki neşrinden sonra Bâbür’ün hâtıralarının Çağatayca’dan Fransızca’ya yapılan ilk çevirisidir.

6. Etat présent de l’Empire ottoman (Paris 1876). Müellifin Ubicini ile birlikte hazırladığı bu kitapta 1293 (1876) salnâmesine göre istatistik, hükümet, idare, maliye, ordu, gayri müslim tebaa açısından Osmanlı Devleti’nin son dönemdeki konumu incelenmiştir.

7. Mirâdj-nâmeh: Publié pour la première fois d’après le manuscrit ouïgour de la Bibliothèque Nationale (Paris 1882). Antoine Galland’ın İstanbul’dan satın aldığı Uygurca yazmanın içindeki iki metinden biridir. Arapça’dan çevrilen 840 (1436) tarihli yazmada elli sekiz minyatür bulunmaktadır. Courteille, Herat’ta Sultan Şâhruh zamanında Melik Bahşî adlı bir hattat tarafından istinsah edilen eseri Fransızca çevirisi ve notlarla yayımlamış, Arap harfli Türkçe metni de buna eklemiştir. Kitabın adı Resûl Aleyhisselâmnıng Mi‘râc Kabarganı olarak da geçer.

8. Tezkereh-i-Evliâ: Le Mémorial des saints (Paris 1889-1890). Antoine Galland’ın satın aldığı Uygurca yazmanın içindeki ikinci metin olup Ferîdüddin Attâr’ın evliya menâkıbnâmesinin Farsça’dan Uygurca’ya çevrilmiş şeklidir. Eserin I. cildinde Fransızca çeviri, II. cildinde tezhipli Uygurca metnin tıpkıbasımı yer alır. Pavet de Courteille’in bu son çalışması şarkiyata dair çeviri ve metin neşirlerinin en güzellerinden biridir ve 1889 Paris Milletlerarası Sergisi için özenle basılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 192-193 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.