SADAKA b. İBRÂHİM

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Göz hekimliğinde kendisinden önceki birçok İslâm ve Grek meslektaşını Kitâbü’l-ʿUmdeti’l-küḥliyye fî emrâżi’l-baṣariyye adlı eseriyle geride bırakan Sadaka b. İbrâhim, Memlükler döneminde Mısır’da yaşamış, Brockelmann’ın tahminine göre XIV. yüzyılın ikinci yarısında vefat etmiştir (GAL, II, 171; Suppl., II, 170). Göz hastalıkları alanında titiz, dikkatli ve ayrıntılı bir çalışmanın ürünü olan kitap beş bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölüm gözün anatomisi ve işlevleri, ikinci bölüm genelde tıpla, özelde gözle ilgili bilgiler, üçüncü bölüm belirgin göz hastalıkları ile teşhis ve tedavi yöntemleri, dördüncü bölüm zor farkedilen göz hastalıkları ve tedavileri, beşinci bölüm gözle ilgili tıp materyalleri üzerinedir. George Sarton’a göre müellif, II. yüzyılın sonundan (IX. yüzyılın başı) itibaren devam eden Arap göz hekimliği geleneğini (kehhâllik) sürdürmekle birlikte orijinal bir gözlemci ve dikkatli bir araştırmacıdır ve eserinde birçok yeni görüşe yer vermiştir. Meselâ ilk bölümde gözün embriyolojik orijinini araştırmaktadır. Onun belirttiğine göre ilk teşekkül eden organın Aristo kalp, Hipokrat beyin ve gözler, Ebû Bekir er-Râzî ciğer olduğunu söylemiştir. Ardından eski tıp ve felsefede bilinen üç görme teorisini tartışır ve bunlardan, Câlînûs’tan (Galen) beri birçok bilginin benimsediği görme olayında göz kadar aydınlanmış nesnenin de önemli rolü bulunduğunu ileri süren üçüncü teoriyi tercih eder. Yine bu bölümde gözün karşılaştırmalı anatomi ve fizyolojisini incelemekte, farklı hayvanların gözlerinin şekil, renk ve fonksiyonlarını ele almaktadır. Göz problemlerinin birçoğunun beyinle ilgili olduğunu belirtir ve gözün anatomisini onunla birlikte inceler. Bu arada farklı ırkların göz yapısı hakkında yaptığı mukayeseli tesbitler antropoloji açısından son derece önemlidir.

Sadaka b. İbrâhim, içinde yaşadığı Mısır toplumunda yaygın biçimde görülen göz hastalıklarının sebepleri üzerinde durarak bunların genellikle toz ve kumdan kaynaklandığını, ancak buna Mısırlılar’ın beyninin zayıflığının da yol açtığını söyler. Meşhur göz hekimi Ali b. Îsâ el-Kehhâl tarafından zikredilmeyen bazı göz hastalıklarını da ele alır. Meselâ eserinin üçüncü bölümünde göz kapağı, mercek ve kornea gibi kısımları inceler ve bunlardan her birinin kaç hastalığı olduğunu belirterek göz kapağına ait otuz altısını sıralar. Özellikle trahomun farklı safhalarını gösteren dört ayrı teşhiste bulunur. Göz kapağı ile göz küresi arasındaki konjunktiva tabakası hakkında Ali b. Îsâ’nın saydığı rahatsızlıklara iki tane daha ekler. Göz kasılmasına sebebiyet veren baş ağrısı ve menopozla da ilgilenen müellifin özellikle gözün ön odasında iltihap toplanması (hypopyon) ve katarakt hakkındaki incelemeleri son derece dikkat çekicidir. Halife b. Ebü’l-Mehâsin gibi o da göz hastalıklarının yaş ve mevsimlerle ilgili olduğunu tesbit etmiştir.

Geniş bir tıp birikimine sahip olduğu anlaşılan Sadaka b. İbrâhim tıbbın pratiğine ve deneylere açık bir hekim, aynı zamanda Şâzeliyye tarikatına mensup samimi bir dindardır. İslâm göz hekimliğinin son ve en olgun eseri kabul edilen (Sarton, III/II, s. 1723-1724) Kitâbü’l-ʿUmde’yi Gevrekzâde Hasan Efendi Zübdetü’l-kühliyye fî teşrîhi’l-basariyye adıyla muhtasar olarak Türkçe’ye çevirmiştir (DİA, XVI, 317). Henüz yayımlanmayan eseri Julius, Hirschberg Die arabischen Lehrbücher der Augenheilkunde adlı çalışmasında ilim âlemine tanıtmıştır (Berlin 1905, s. 95-150).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 385 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.