ŞEYHÜLBELED

Bu tabir, XVIII. yüzyılda Kahire’de idareyi ellerinde tutan güçlü Memlük beylerinin unvanı olarak ortaya çıkmıştır. Şeyhülbeledlik şehir halkını temsil eden, devletin aldığı kararların uygulanmasında, vergi dağıtımı ve toplanmasında aracı rol üstlenen şehir kethüdâsına benzer bir görev iken daha sonra idarede söz sahibi olan Memlük beyleri için kullanılmıştır. Bu unvan Osmanlı resmî belgelerinde XVIII. yüzyıl ortalarına kadar geçmez. 931 (1524) tarihli Mısır kanunnâmesinde beylerbeyine yardım eden ve eyaletin maliyeye dair işlerine bakan nâzır-ı emvâlin yardımcısı sıfatıyla şehremininin adına rastlanır. Şehremini başyardımcısı olduğu nâzır-ı emvâlin yetkisi altındaki malî işleri görür ve teftişini gerçekleştirirdi. Bunlardan bazıları nâzır-ı emvâlliğe terfi ederdi. Muhtemelen bu görev zaman içerisinde genişlemiş ve güçleri artan yerli Memlük beylerinin eline geçmiştir. Bu beylere emîr-i Mısr, kebîrü’l-kavm, kebîrü’l-beled dendiği ve buradan hareketle şeyhülbeled unvanının ortaya çıktığı belirtilir.

Şeyhülbeledliğin Mısır’da Memlük beylerinin edindiği en yüksek görev haline gelmesi ve devlet tarafından bunun resmîleştirilmesi, XVIII. yüzyılın ortalarında gerçekleşmiştir. Nitekim 1138 (1726) ve 1143 (1730) yıllarına ait Osmanlı fermanlarında bu unvanın kullanılmaması ve sonradan ortaya çıktığı için (bid‘at) yasaklanması istenmiştir. Ancak 1159’da (1746) Osmanlı merkezî idaresinin şeyhülbeledliği emîr-i haclıkla birlikte kullanmaya başladığı dikkati çeker. Bu pâyeye Memlük beyleri arasında en güçlü olanlar yükselmiştir. Hiyerarşide şeyhülbeledin hemen ardından emîr-i hac gelirdi. Devlet kademesinde etkin konuma yükselebilmek için şeyhülbeled ve emîr-i hac arasında sürekli çatışmalar olmuştur. Şeyhülbeledlerden biri öldüğünde Memlük nizamının bir devamı olan şeyhülbeledlik için Memlük beyleri aralarında mücadeleye başlar, bunlardan biri galip gelerek şeyhülbeled oluncaya veya aralarında bir anlaşmaya varıncaya kadar bu mücadele devam ederdi. İş başına geçenler kendi taraftarlarını öne çıkarıp destekçilerine menfaat sağlar, muhaliflerini uzaklaştırır ve hapse attırırdı. 1172’de (1758) öldürülen Sabuncu lakaplı Kazdağlı Hüseyin Bey’in yerine geçen Bulutkapan Ali Bey “hoşdaş” denilen adamlarını sürgünden getirtip onlara yeniden görevler dağıtmıştı. Kahire’nin reisi konumundaki şeyhülbeledin etki alanı sadece Kahire’yi değil bütün Mısır bölgesini kapsayacak bir genişlikteydi. Mısır’daki Arap kabilelerinin ona itaat etmesi bu gücün taşradaki yansımaları açısından son derece önemliydi. Güçlerini giderek arttıran şeyhülbeledler diğer Memlük beyleri üzerinde otorite kurup Osmanlı valisini sembolik bir görevli haline getirmiştir.

Şeyhülbeled olarak anılan ilk Memlük beyi XVIII. yüzyılın birinci yarısında Çerkez Muhammed Bey’dir. Yüzyılın ikinci yarısına doğru güçlü bir konuma gelen Kazdağlılar bu unvanı kullanmıştır. Osmanlı tarihçisi Şem‘dânîzâde, Koca Râgıb Paşa’nın Mısır valiliği sırasında Kazdağlı Hüseyin Bey’i şeyhülbeled diye anar. En çok tanınan şeyhülbeled ise Mısır’a tamamıyla hâkim olan ve Osmanlı idaresine baş kaldıran Bulutkapan Ali Bey’dir. Şeyhülbeledlik Kahire’de 1798’de Fransız işgaline kadar varlığını sürdürmüştür. Fransızlar’ın Mısır’a girmesi üzerine şeyhülbeled İbrâhim ve Murad beyler kaçmış, böylece şeyhülbeledlik makamı sona ermiştir. Mısır’da Osmanlı döneminde köylerin yerel reisine de şeyhülbeled denilmekteydi.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 89-90 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.