TEDBÎRÜ’l-MENZİL

Sözlükte “bir kimsenin işini çekip çevirmesi, sonunu hesap etmesi” anlamındaki tedbîr (Lisânü’l-ʿArab, “dbr” md.) ahlâk ve siyaset kitaplarında “yönetim, siyaset” mânasında sıkça geçmekte, “ev” anlamındaki menzil ile birlikte kullanıldığında daha çok felsefî yöntemle yazılmış ahlâk kitaplarında pratik ahlâkın üç ana bölümünden ikincisi olan aile ahlâkını ifade etmektedir (diğerleri tehzîbü’l-ahlâk, tedbîrü’l-medîne). Nasîrüddîn-i Tûsî Aḫlâḳ-ı Nâṣırî’de (s. 207) buradaki menzilin maddî anlamda evi değil karı ile koca, ebeveynle çocuk, hizmetçiyle efendi, mal sahibiyle mal arasındaki ilişkiyi anlattığını belirtir. Aynı açıklama Kınalızâde Ali Efendi’de de görülür (Ahlâk-ı Alâî, II, 3).

Ahlâk kitaplarının “tedbîrü’l-menzil” (tedbîrü’l-menâzil, siyâsetü’l-menzil) başlıklı bölümlerinde ev idaresi ve aile ahlâkına dair konulara yer verilir. Ailenin beş unsuru kabul edilen karı ile koca, çocuk, hizmetçi ve malla ilgili yönetim esasları, aile fertlerinin hak ve sorumlulukları, ailenin geçimi, mal varlığının kazanılması, korunması ve harcanmasıyla ilgili kurallar üzerinde durulur. Sistematik eserler yanında ilimler tasnifine dair kitaplarda ve bibliyografik kaynaklarda da tedbîrü’l-menzil hakkında bilgi bulunmaktadır. Fârâbî Risâle fîmâ yenbaġī ... başlıklı eserinde (s. 60) tedbîrü’l-müdün ve tedbîrü’l-menzil şeklinde sıraladığı ahlâk bölümlerine ilişkin kavramları kısaca tanıtmıştır. Hârizmî’nin Mefâtîḥu’l-ʿulûm’da yaptığı açıklamalara göre (s. 80) amelî felsefenin bölümlerinden ahlâk kişinin kendini yönetmesi, yakınların yönetilmesi, toplumun ve ülkenin yönetilmesine dair bilgilerden oluşur. İhvân-ı Safâ’nın Resâʾil’inde (I, 274) siyasetin kısımları anlatılırken tedbîrü’l-menzile de yer verilir. İbn Sînâ ʿUyûnü’l-ḥikme’de (I, 13) pratik felsefeyi medenî, menzilî ve hulkî olmak üzere üçe ayırmış, tedbîrü’l-menzil yerine “el-hikmetü’l-menziliyye” terkibini kullanmış ve bu disiplinin karı ile koca, ebeveyn ile çocuklar ve efendi ile köle arasında iyi ilişkiler kurulmasını sağlayacak biçimde ev işlerinin ve aile birliğinin düzenlenmesiyle ilgili bilgilerden oluştuğunu belirtmiştir. Fî Aḳsâmi’l-ʿulûmi’l-ʿaḳliyye adlı risâlesinde ise (s. 73) aynı disiplini tedbîrü’l-menzil ismiyle anmakta ve Urûnus’un (?) (Bryson) kitabının (aş.bk.) buna dair olduğunu söylemektedir. İbn Sînâ’nın Manṭıḳu’l-meşriḳıyyîn’inde (s. 7-8) amelî hikmet yerine amelî ilim sözü kullanılmış, bu ilmin ilmü’l-ahlâk, tedbîrü’l-menzil, tedbîrü’l-medîne bölümlerinden meydana geldiği belirtilmiştir. Luvîs Ma‘lûf’un Es̱erün mechûlün li’bn Sînâ başlığıyla neşrettiği bir risâlede (bk. bibl.) kişinin kendini, ailesini, çocuğunu, hizmetçilerini ve gelir giderini yönetmesi konuları yer almaktadır. Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Resâʾilü’ş-Şecereti’l-ilâhiyye’de (II, 17-30) ev idaresi ve aile ahlâkını İbn Sînâ gibi “el-Hikmetü’l-menziliyye” başlığı altında incelemiştir. İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-ḳāṣıd adlı eserinde (s. 21, 64) hikmet-i ameliyyenin geleneksel üçlü taksimini vermiş ve bu alanda yazılmış en meşhur eserin Burûşün’e (?) (Bryson) ait olduğunu söylemiştir. İslâm ahlâk ve siyaset literatürünün önemli bir temsilcisi olan Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed İbn Ebü’r-Rebî‘in Sülûkü’l-mâlik fî tedbîri’l-memâlik adlı eserinin ev idaresi ve aile ahlâkına ayrılan ikinci bölümünde konuyla ilgili kitaplarda ev yönetiminin temel unsurları sayılan mal, kadın, evlât ve köle konularına tedbir de eklenmiştir (s. 150). Nasîrüddîn-i Tûsî, Aḫlâḳ-ı Nâṣırî’sinde (s. 208) eski filozoflardan Ebrûsun (Bryson) sözlerinden bir kısmının Arapça’ya tercüme edildiğini belirterek müslümanların bu eserden yararlandığını kaydetmiştir. Kınalızâde Ali Efendi, Ahlâk-ı Alâî’nin ikinci bölümünün başında Tûsî’nin adını zikrederek Bryson hakkında verdiği bilgileri tekrarlar (II, 2-4). İbn Haldûn’un Muḳaddime’sinde (s. 38) tedbîrü’l-menzile dair çok kısa bir açıklama yer almaktadır. Taşköprizâde’nin Miftâḥu’s-saʿâde’sinde (I, 406-413) hikmet-i ameliyyenin bölümleri çerçevesinde tedbîrü’l-menzile ve Bryson’un (Burûş [?]) kitabına işaret edilmiştir. Kâtib Çelebi Keşfü’ẓ-ẓunûn’da (I, 381) tedbîrü’l-menzilin tanımını yaparken İbn Sînâ’nın ʿUyûnü’l-ḥikme’deki ifadelerini ve menzil kelimesini açıklarken Tûsî ve Kınalızâde Ali’nin sözlerini tekrar etmiştir.

İshak b. Huneyn tarafından Arapça’ya çevrilen Aristo’nun Ethique à Nicomaque adlı eserinde (s. 294, 295 [VI.8, 9]) “oikonomia” (ev ekonomisi, ev idaresi) terimi geçmektedir. Yine Aristo’ya isnat edilen ve Ebû Ali İbn Zür‘a tarafından Arapça’ya tercüme edildiği belirtilen Maḳālât fi’t-tedbîr adlı bir eserle (Kaya, s. 302) S̱imârü Maḳāleti Arisṭoṭâlîs fî tedbîri’l-menzil başlıklı risâle (bk. bibl.) günümüze kadar gelmiştir. Ancak İslâm kaynaklarında Bryson’a yapılan atıflara ve araştırmacıların tesbitlerine göre müslüman düşünürler, tedbîrü’l-menzil tabirini -bilindiği kadarıyla ismini ilk defa İbn Miskeveyh’in andığı (Tehẕîbü’l-aḫlâḳ, s. 68)- Yeni Pisagorcu Bryson’a (ö. m.ö. II. yüzyıl) ait kitabın adı olduğu belirtilen (EI² [Fr.], X, 54) Oikonomikos’un karşılığı olarak kullanmış, yine amelî felsefenin üçlü tasnifini bu eserden almıştır. Luvîs Şeyho tarafından 1921’de Kitâbü Birisîs (?) fî tedbîri’r-recül li-menzilihî adıyla yayımlanan bu kitapta (bk. bibl.) aile reisinin yönetimindeki evin dört unsuru mal, hizmetçiler, kadın ve evlât şeklinde sıralanmıştır. Mal konusuna ayrılan ilk bölümde malın yaratılış hikmeti ve insanların mala ihtiyacı, malın kazanılması, korunması ve harcanmasıyla ilgili kurallar belirtilmektedir. Hizmetçiler ve kölelere dair bölümün başında üç türlü kölelikten söz edilir: İnsanın insana köleliği, insanın şehvete köleliği ve doğal yapıdan kaynaklanan kölelik. Bu sonuncusu bedenen güçlü, ancak zihinsel yetenekleri zayıf olanların köleliğidir. Müellif, bu tür insanların hayvanlara yakın bir mertebede bulunduklarını ve akıllı kişilerce kullanılmaya elverişli olduklarını ifade eder. Kadınların yönetilmesiyle ilgili bölümde kadının varlık sebebini neslin devamı ve ev işlerinin görülmesi şeklinde özetleyen Bryson, erkeğin huyu ile kadının huyu arasında uyum sağlanamadığı takdirde ev işlerinin düzgün gitmeyeceğini belirtir. Eserin son bölümünde çocuk eğitimi üzerinde durulur.

İlk dönem âhlâk kaynaklarında tedbîrü’l-menzil konusuna çok az yer verilmiştir. Gazzâlî, İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’in aileyle ilgili bölümlerinde tedbîrü’l-menzil tabirini kullanmış (meselâ bk. II, 24, 31, 34), eserin 11 ve 15. bölümlerinde konuyu tamamen İslâmî kaynaklara dayanarak ele almıştır. İlk defa Nasîrüddîn-i Tûsî, Aḫlâḳ-ı Nâṣırî’nin “Tehẕîb-i Aḫlâḳ” adlı birinci bölümüne “Tedbîr-i Menâzil” ve “Siyâset-i Müdün” başlıklarıyla iki bölüm eklemiştir. Adudüddin el-Îcî’nin el-Aḫlâḳu’l-ʿAḍudiyye’si, Cemâleddin Aksarâyî’nin Ahlâk-ı Cemâlî’si, Celâleddin ed-Devvânî’nin Aḫlâḳ-ı Celâlî’si, Kınalızâde Ali Efendi’nin Ahlâk-ı Alâî’si, Muhyî-yi Gülşenî’nin Ahlâk-ı Kirâm’ı gibi sonraki dönem ahlâk kitaplarında bu planın uygulanması gelenek halini almıştır. Tedbîrü’l-menzilin en geniş biçimde işlendiği Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’sinde büyük ölçüde Tûsî’nin görüşleri tekrar edilmişse de eserde Osmanlı aile kültürünü yansıtan ayrıntılar bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 260-261 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.