TEMMÂM HASSÂN

Yukarı Mısır (Saîd) bölgesinde bulunan Kanâ vilâyetine bağlı tarihî Kernek köyünde doğdu. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Ferşût köyünde Tevfîk el-Kādî’den tecvid okudu ve Hafs kıraatini öğrendi. Ezher’de lise kısmının ardından 1935-1939 yıllarında el-Ma‘hedü’d-dînî bölümünde okudu. Daha sonra girdiği Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’ni 1943’te bitirdi ve aynı fakülteden öğretmenlik diploması aldığı 1945’te Medresetü’n-Nukrâşî en-Nemûzeciyye’de Arap dili öğretmeni olarak göreve başladı. Bir yıl sonra Eğitim Bakanlığı’ndan kazandığı bursla İngiltere’ye gitti. Londra Üniversitesi’nin Ma‘hedü’d-dirâsâti’ş-Şarkıyye ve’l-İfrîkıyye bölümüne kaydoldu ve altı yıl boyunca modern dil bilimi teorilerini öğrendi. Bu teorileri Arap İslâm dünyasına taşıdı. Üniversitede “siyak nazariyesi”nin sahibi John Rupert Firth gibi önemli dilcilerden yararlandı. Bazı Arap lehçelerinin ses bilimi esaslarını incelerken Batı fonetik yöntemlerinden etkilendi. Londra Üniversitesi’nde yüksek lisans tezini Yukarı Mısır’da Kernek lehçesine, doktora tezini de Yemen’de altı ay kaldığı Aden lehçesine ait fonetik olguların ses değişim ve dönüşümlerini modern Batı yöntemlerine göre inceleyerek tamamladı. 1952’de İngiltere’den dönünce Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’ne öğretim üyesi tayin edildi. 1959’da doçentliğe yükseldi. 1961’de Nijerya’nın başşehri Lagos’ta Birleşik Arap Cumhuriyeti kültür müsteşarlığı yaptı. 1964’te sarf-nahiv kürsüsü profesörü oldu, bu kürsünün başkanlığına ve fakülte sekreterliğine getirildi.

1967’de geçici görevle Hartum Üniversitesi’ne gitti. Burada dil araştırmaları bölümünü kurdu ve ilk başkanlığını üstlendi. 1972’de Dârülulûm Fakültesi dekanlığına tayin edildi. Aynı yıl kurduğu Mısır Dil Araştırmaları Cemiyeti’nin ilk başkanı oldu. 1973-1979 yıllarında Fas’taki V. Muhammed Üniversitesi’nde görev aldı. Burada modern yöntemlere göre dil ve Arap dili araştırmaları konusunda birçok tez yönetti, birçok araştırmacı yetiştirdi. Bir süre hocalık yaptığı Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde dil ve eğitim uzmanlığı, ana dili Arapça olmayanlara Arap dilini öğretme bölümlerini kurdu. Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’ye bağlı Kur’an Tercümesi Komisyonu’nda ve Kanâ vilâyetindeki Cenûbülvâdî Üniversitesi’nde çalıştı. Kahire Üniversitesi Yüksek Konseyi’ne bağlı Arap Dili Dâimî İlmî Konseyi’nin sekreterliğini üstlendi. Mısır, Suriye, Irak, Ürdün, Cezayir, Libya, Fas gibi Arap ülkeleri üniversitelerine bağlı çok sayıda akademik tez yönetti. 1978’de emekliye ayrıldı. 1980-1988 yılları ile 2003 yılından vefatına kadar iki dönem Kahire Arap Dil Kurumu üyeliğinde bulundu. Mekke’de on altı yıl kaldı. Hayatının son on yılını Kur’an araştırmalarına hasretti. Geçirdiği beyin ameliyatından kısa bir süre sonra 11 Ekim 2011 tarihinde Kahire’de vefat etti. Temmâm 1972’de Rabat’ta Mektebü Tensîkı’t-ta‘rîb takdir ödülünü, 1984’te Suudi Krallığı’nda Uluslararası Âl-i Basîr ödülünü kazanmış, 1978’de yaptığı dil araştırmaları dolayısıyla kendisine Saddâm ödülü, 2006’da Kral Faysal Uluslararası Arap Dili ve Edebiyatı ödülü verilmiş, 2008’de Vücde’de (Fas) düzenlenen Arap Dili ve Beşerî Gelişim Uluslararası Kongresi’nde kendisine şeref ödülü takdim edilmiştir.

Batı dünyasında son asırlarda gelişme kaydeden modern gramer ve dil araştırmalarının etkisinde kalan Temmâm Hassân, Arap grameri ve dil biliminde birçok yeni fikir ve yaklaşım ortaya koymuştur. Onun el-Luġatü’l-ʿArabiyye: Maʿnâhâ ve mebnâhâ adlı kitabı Arap dili incelemelerinde çığır açmış üç temel eserden biri kabul edilmiştir. Diğer ikisi Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ile Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Delâʾilü’l-iʿcâz’ıdır. Sîbeveyhi’nin eserine el-Kitâb denildiği gibi Temmâm’ın eseri de el-Kitâbü’l-Cedîd diye nitelenmiştir. Buna bağlı olarak kelâmın anlamının belirlenmesi ve yorumlanmasında üç teori ortaya konmuştur. Bunların ilki Sîbeveyhi’nin temsil ettiği âmil/avâmil nazariyesi, ikincisi Cürcânî’nin temsil edip esaslarını ortaya koyduğu nazım teorisi, üçüncüsü de Temmâm Hassân’ın temsil ettiği karîneler teorisidir. Başta er-Red ʿale’n-nüḥât’ın sahibi, XII. yüzyıl dil âlimi İbn Madâ el-Kurtubî olmak üzere İbrâhim Enîs, İbrâhim Mustafa, Abdurrahman Eyyûb ve Abdülkādir el-Müheyrî gibi çağdaş dil bilimcileri âmil nazariyesini reddedip onu alaya almışlar, fakat yerine de başka bir teori koyamamışlardır. Ardından bunu Temmâm Hassân gerçekleştirmiş, kelâmın anlamının belirlenmesinde “tedâfürü’l-karâin” (karineler dayanışması) adını verdiği lafız ve anlama yönelik on yedi karînenin dikkate alınması gerektiğini söylemiştir. Bunlar anlamla ilgili olarak isnad, tahsis, nisbet, tebaiyyet, muhalefet, maiyyet, zarfiyyet, tahdîd/tevkīd, hal karîneleri; lafza yönelik olarak i‘rab alâmeti, rütbe (mahfûz ve gayri mahfûz rütbeler), sîga, mutâbakat, teḍâm, rabt, edat, nağme karîneleridir. Âmil nazariyesine göre kelime ve kelâmın anlamının belirlenmesinde i‘rab alâmeti yeterli iken Temmâm Hassân bunu on yedi karîneden sadece biri olarak değerlendirmiş, bazı durumlarda i‘rab alâmeti zâhir değil mukadder veya mahallî olduğundan onu anlamı belirlemede yeterli görmemiştir. Kadim müfessirlerin Kur’an’ı Sîbeveyhi’nin âmil nazariyesine göre yorumladığını, bunun yeterli bulunmadığını, anılan karînelerle siyak bağlamında Kur’an’ın yeniden yorumlanması gerektiğini vurgulamış, karîneler nazariyesini el-Beyân fî revâʾiʿi’l-Ḳurʾân adlı eserinde Kur’an’a uygulamış, birçok yeni yorum ve yaklaşım ortaya koymuştur: Rahmetin azapla çelişmesi sebebiyle “rahmândan bir azap...” âyetindeki (Meryem 19/45) rahmân kelimesinin “müheymin” (gözetleyen, murakabe eden) anlamında; A‘râf sûresinde geçen (7/20) “illâ”nın istisna değil istidrak (önce geçen cümlede yanlış anlaşılma ihtimalini giderici ifade getirmek) anlamında yorumlanması; “vasat, evsat” kelimelerine (el-Bakara 2/143; el-Mâide 5/89; el-Kalem 68/28) “efdal” anlamı, “el-vâdi’l-eymen” terkibine (el-Kasas 28/30) “sağ taraf” değil “bereketli kutsal vadi” mânası verilmesi ilk defa Temmâm Hassân tarafından ileri sürülmüştür. Hz. Ya‘kūb’un kendi oğullarına Mısır’a farklı kapılardan girmeleri tavsiyesini de (Yûsuf 12/67) hasede ve nazar değmesine bağlayan geleneksel yorumun aksine açlıktan telef olma endişesine bağlamıştır. Temmâm, yüksek lisans ve doktora tezlerinde Kernek ve Aden lehçelerindeki fonetik olguları incelerken tesbit ettiği Arap dilinin nağme kriterlerini (mîzânü’t-tengīm) ve vurgu (nebr) kurallarını Menâhicü’l-baḥs̱ fi’l-luġa adlı eserinde ilk defa ortaya koymuştur. Kelâmda yerine göre lafzın sesinin uzun-kısa, kalın-ince, güçlü-zayıf söylenmesi şeklinde meydana gelen nağme soru, ispat-nefiy, şart gibi cümle çeşitlerine göre değişir. Buna bağlı olarak vurgu heceleri de farklılık arzeder. Bu olgu kelâmın anlamını yorumlamada da yardımcı olur.

Temmâm Hassân kelimeyi isim, fiil, harf şeklindeki klasik ayırımı yerine lafız ve mâna temelinde yediye ayırmıştır. Bunlar isim, fiil, sıfat, zarf, zamir, ḫâlife/iḫâle (isim-fiil) ve harftir (edevat/fevâsıl). Ayrıca basit üç sarf zamanı ile bağlama (siyak) dayalı nahiv zamanları arasında ilk ayırımı o yapmış ve Arap dilinde zamanların toplam sayısını on altıya çıkarmış, inşa ettiği “cihet” kavramını nahiv zamanı unsurlarından biri olarak kabul etmiştir. Kadim dilcilerin şâz ve nâdir olarak nitelediği kullanımları bir üslûp özelliği kabul eden Temmâm, saydığı on yedi karîneden birinin ruhsatına dayanan, üzerine kıyas yapılabilen bu şâz kullanımla “udûl (sapma) üslûbu” ve “udûl istimali” adını vermiştir. Bu bağlamda Kur’an’da görülen, insan akıl ve mantığının ortaya koyduğu nahiv sisteminden farklılıkları udûl üslûbu diye nitelemiş, bunları daha etkili anlatım, i‘câzî delâlet, belâgī sır ve edebî sanat incelikleri taşıyan üslûp özellikleri olarak değerlendirmiştir. Temmâm, kadim dilcilerin kabul ettiği gibi iştikakın aslının masdar (Basra mektebi) veya müfred mâzi (Kûfe mektebi) değil her kelimenin köküne (ف ع ل) tekabül eden ana maddesi olduğunu söylemiş, yine ziyade harflerin daha önce belirlendiği gibi on değil daha fazla olduğunu, bunun da yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Sözlüğü gelişmiş lugavî bir sistem kabul ederek inceleme konusu yapan ilk dilci Temmâm’dır. Yine sözlüğü birbiriyle ilgisi bulunmayan kelimeler yığını değil birbiriyle belirli alâkalarla bağlı öğeler sistemi şeklinde değerlendirmiştir.

Eserleri. Telif. 1. el-Luġatü’l-ʿArabiyye: Maʿnâhâ ve mebnâhâ (Kahire 1973, 1979). Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ından sonra Arap gramerine yeni bakış açısından ikinci kitap kabul edilen eser içerdiği cüretli fikirler sebebiyle büyük tartışmalara yol açmış, hakkında eserler ve makaleler yazılmıştır. Kelime, kelâm, lugat, fonetik, sarf sistemi, nahiv sistemi, siyak zavâhiri, delâlet ilmi, mu‘cem, isim, sıfat ve fiil kalıpları, sîga ve sarf mîzanı, zamirler, isim-fiiller, zarflar, edatlar, tengīm mîzanları, nebr kuralları, karîneler, sahih-illetli sesler, mu‘cemler ve şevâhid gibi Arap dil bilimini geniş perspektifte ele alıp inceleyen, modern dil bilimi araştırmalarından esinlenmiş özgün yaklaşım ve yorumlar içeren bir eserdir.

2. el-Beyân fî ravâʾiʿi’l-Ḳurʾân (I-II, Kahire 1413/1993, 2009). Eserde Kur’an metninin dil ve üslûp özellikleri incelenmiş, metin analizinde lugavî yöntem uygulanmıştır. Yazarın geniş dil bilimi birikimi, engin edebî his ve zevkiyle kaleme aldığı kitap Kur’an metninin terkip ve üslûbunun modern anlamda incelendiği ilk eserdir.

3. Menâhicü’l-baḥs̱ fi’l-luġa (Kahire 1955, 1986, 1990; Dârülbeyzâ 1979, 1992). Dil ve Arap dili incelemelerinde izlenecek yöntemler, Arap dilinin nağme kriterleri ile vurgu (nebr) kaideleri gibi meselelere dairdir.

4. el-Uṣûl (Kahire 1981, 1982, 2000). Arap dil bilimi düşüncesinin asılları olan nahiv, fıkhü’l-luga ve belâgatın epistemolojik incelemesidir.

5. el-İctihâdâtü’l-luġaviyye (Kahire 2007). Metin analizinde dil bilimi yöntemi üzerinedir.

6. el-Luġa beyne’l-miʿyâriyye ve’l-vaṣfiyye (Kahire 1958; Dârülbeyzâ 1992). Kıyas ve kaidelere dayalı dil bilimiyle tasvire dayalı dil bilimine dairdir.

Temmâm’ın diğer başlıca eserleri de şunlardır: Menhecü’n-nüḥâti’l-ʿArab (Kahire 1971); et-Temhîd fî iktisâbi’l-luġati’l-ʿArabiyye li-ġayri’n-nâṭıḳīne bihâ (Mekke 1404/1984); Maḳālât fi’l-luġa ve’l-edeb (I-II, Mekke 1985; Kahire 2006, 2011); el-Ḫulâṣatü’n-naḥviyye (Kahire 2000); Dirâsetü’l-maʿnâ ʿinde’l-uṣûliyyîn (Kahire 2001); Ḫavâṭıru men teʾemmele luġate’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 2006); Mefâhîm ve mevâḳıf fi’l-luġa ve’l-Ḳurʾân (Kahire 2010); el-Fikrü’l-luġaviyyü’l-cedîd (Kahire 2012); Ḥaṣâdü’s-sinîn min ḥuḳūli’l-ʿArabiyye (Kahire 2012).

Tercüme: Mesâlikü’s̱-s̱eḳāfeti’l-iġrîḳıyye ile’l-ʿArab (Kahire 1957, 2010; Beyrut 2003; De Lacy O’Leary’nin How Greek Science Passed to the Arabs adlı eserinin çevirisi olup eserde eski Yunan kültürünün Araplar’a geçiş yolları üzerinde durulmuştur); el-Fikrü’l-ʿArabî ve mekânühû fi’t-târîḫ (Kahire 1961, 1997, 2007, 2010; aynı yazarın Arabic Thought and its Place in History adlı eserinin tercümesidir); Es̱erü’l-ʿilm fi’l-müctemaʿ (Kahire 1958; Bertrand Arthur William Russell’in The impact of Science on Society adlı eserinden çevrilmiştir); el-Luġa fi’l-müctemaʿ (Kahire 1959, 2003; Morris Michael Lewis’e ait eserin çevirisidir ve beşerî bilimlerden dil bilimi, psikoloji ve sosyoloji meselelerine dairdir); en-Naṣ ve’l-ḫiṭâb ve’l-icrâʾ (Kahire 1418/1998, 2007; Robert de Boucherand’dan çeviridir. Batı’da metin dil biliminde en büyük eser olarak kabul edilen kitapta genel dil bilimi ve belâgat meseleleri örneklerle ele alınmıştır); Luġaviyyâtü’n-naṣ (Linguistics Encyclopaedia, ed. Kirsten Malmkjaer, Cambridge 1991; İngilizce’den tercüme olup İctihâdât luġaviyye adlı kitabının sonuna eklenmiştir, Kahire 2007, s. 361-384); Naẓra Sîmîyûṭiḳıyye li’n-nuṣûṣ (Fluid Meril’den çeviri olup bu da anılan eserin sonunda yer alır [s. 385-399]).

Temmâm, bunların dışında dil bilimleri ve kültür alanlarında aşağıdaki dergilerde yayımlanan çok sayıda makale yazmıştır: el-Ezher, Minberü’l-İslâm, el-Mecelle, el-Lisânü’l-ʿArabî, el-Fuṣûl, el-Buḥûs̱ü’l-luġaviyye ve’l-edebiyye (Mekke), el-Ḥaṣâd (Küveyt), el-Kitâb (Bağdat), el-Muḥâḍârât (Cidde), ed-Dirâsâtü’l-Ḳurʾâniyye (Londra), el-Menâhil (Mağrib), Ḥavliyyâtü Külliyyeti dâri’l-ʿulûm (Kahire), Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb (Mağrib), Mecelletü Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Kahire), Mecelletü Maʿhedi’l-luġati’l-ʿArabiyye (Mekke). Bazı makaleleri şunlardır: “Ḫaṭâʾü’l-Aḥmediyye fî tefsîri ḳavlihî teʿâlâ ‘ve ḫâteme’n-nebiyyîn’” (trc. İbrâhim Muhammed el-Asîl, ME, XXVII/9-10 [1963], s. 1146-1151); “Taʿlimü’n-naḥv beyne’n-naẓariyye ve’t-taṭbîḳ” (el-Menâḥil, sy. VII [Rabat 1976], s. 112 vd.); “et-Türâs̱ü’l-luġavî el-ʿArabî” (el-Fuṣûl, I/1, 1980); “el-Luġatü’l-ʿArabiyye ve’l-ḥadâs̱e” (el-Fuṣûl, IV/3, 1983); “el-Luġa ve’n-naḳdü’l-edebî” (el-Fuṣûl, IV/1, 1983); “el-Müṣṭalaḥu’l-belâġiyyü’l-ḳadîm fî ḍavʾi’l-belâġati’l-ḥadîs̱e” (el-Fuṣûl, VII/3-4, 1987).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 589-591 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.