TİRMİZ

Özbekistan’ın güneyinde Amuderya (Ceyhun) nehrinin sağ yakasında Afganistan sınırına çok yakın bir noktada bulunmaktadır. Milâttan önce I. binyılın ikinci yarısında eski Greko-Baktria ülkesinin kuzey kısmında Amuderya nehri yakasında küçük bir kale olan Tirmiz’in Büyük İskender tarafından kurulduğu ileri sürülür. Şehrin adı eski Baktria dilinde “su kenarındaki kale, liman” anlamında Taramastha olup zamanla Demetrias, Taramata/Tarameta, Tarmid/Tarmiç denilmiş, IV. (X.) yüzyıldan itibaren Tirmiz (Termiz, Türmiz) adı daha yaygın biçimde kullanılmıştır. Özellikle Ortaçağ’larda Hindistan’a giden eski kervan yolu Tirmiz’den geçmekteydi. Burası aynı zamanda nehri takip ederek Hârizm ülkesinden Aral gölüne doğru geçen ticaret gemileri ve balıkçı kayıklarının limanı olmuştur. IV. (X.) yüzyıla ait coğrafya kitaplarında Tirmiz, Ceyhun nehri kenarında etrafı surlarla çevrilmiş, yönetim binası, pazarı, camisi, çoğu tuğla döşeli cadde ve sokaklarıyla güzel ve mâmur bir şehir diye kaydedilir; burada üretilen sabunun kalitesi de vurgulanır (İbn Havkal, s. 476; Ḥudûdü’l-ʿâlem, s. 114). Milâttan önce I ve milâttan sonra I. yüzyıllarda Tirmiz Kuşan Devleti, IV-VI. yüzyıllarda önce Hiyânîler ve Kidârîler, ardından Eftalitler (Akhunlar) ve mahallî Türk idarecilerinin hâkimiyetine girdi. Şehir 70 hektarlık bir alanı kaplayan kare şeklindeki kaleden ibaretti. Tirmiz “Tirmizşah” unvanlı mahallî idareciler tarafından yönetilirdi. Tirmiz halkı bir süre Budizm’i benimsedi, bu süreçte şehir içinde ve etrafında Budist mâbedleri inşa edildi.

56 (676) yılında Emevîler’in Horasan valisi Saîd b. Osman b. Affân tarafından fethedilen Tirmiz’de 70 (689-90) yılında Mûsâ b. Abdullah b. Hâzim es-Sülemî adlı bir kişi hâkimiyeti ele geçirdi. On beş yıl sonra Horasan Valisi Mufaddal b. Mühelleb b. Ebû Sufre’nin görevlendirdiği Osman b. Mes‘ûd Tirmiz’e geldi. Kayıklarla köprü kurarak Ceyhun nehri ortasında yer alan Cezîretü Osman (Orta Aral) adasına ulaştı ve Mûsâ b. Abdullah’ı katletti. Böylece Tirmiz tekrar Emevî hâkimiyetine girdi (85/704). Ardından Tirmiz’in tarihi önemli ölçüde Horasan ve Mâverâünnehir’deki siyasî gelişmelerle şekillendi. Bir süre Sâmânîler’in hâkim olduğu Tirmiz Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Karahıtaylar, Gurlular ve Hârizmşahlar gibi bölgede hüküm süren devletlerin idaresinde kaldı. 1220’de Cengiz Han kumandasındaki Moğol orduları tarafından tahrip edildi. Halkının Moğol istilâsı karşısında gösterdiği kahramanca direnişten dolayı Tirmiz “Medînetü’r-ricâl” adıyla anıldı.

810 (1407) yılında Timur’un torunu Halil Sultan, Şâhruh’la mücadele sürecinde Tirmiz’i tahkim ettirdi. XVI. yüzyılda Tirmiz, Özbek hanlarının (Şeybânîler) eline geçti. 1646’da Bâbürlüler tarafından işgal edildi. 1758’de Mangıtlar’dan Atalık Muhammed Rahîm Han şehri yeniden inşa ettiyse de daha sonra şehir ve çevresi iç savaşlar yüzünden büyük tahribata uğradı. XIX. yüzyılın sonlarında Pattahisar ve Sâlihâbâd köyleri dışında her taraf harabe halindeydi. 1863’ten itibaren Türkistan ülkesi Çarlık Rusyası tarafından işgal edilince Rus askerleri 1894 yılında eski Tirmiz harabelerinden 8 km. uzaklıkta bir sınır kalesi (Toprakkorgan) kurdular. Şimdiki Tirmiz, Toprakkorgan çevresinde gelişti. 1916’da Buhara-Tirmiz demiryolunun yapılmasıyla şehir gelişti ve nüfusu arttı.

Tirmiz’de ham maddesini tarımdan alan tekstil, ayrıca inşaat alanında hizmet veren çeşitli sanayi kuruluşları mevcuttur. Orta Asya’daki bağımsız devletleri Doğu Avrupa şehirlerine bağlayan demiryolu ile (Moskova-Duşanbe, Aşkābâd-Duşanbe) cumhuriyetin ana karayolu (Büyük Özbekistan yolu) Tirmiz’den geçmektedir. Amuderya üzerinde Özbekistan’ı Afganistan’a bağlayan Tirmiz-Hayratan demiryolu köprüsü kuruldu. Özbekistan’dan Afganistan’a ve çevre ülkelere yapılan taşımacılık hizmetleri Tirmiz üzerinden gerçekleştirilmektedir. Tirmiz’deki Amuderya Limanı Özbekistan’ın yegâne nehir limanıdır. Ülkenin Japonya, Çin, Hindistan, Türkiye, Hollanda ve diğer ülkelerle olan ticarî faaliyetlerinde Tirmiz önemli rol oynamaktadır.

Şehirde Tirmiz Devlet Üniversitesi yanında birçok öğretim kurumu, kütüphane, müze, tiyatro ve diğer eğitim kurumları mevcuttur. Tirmiz’deki önemli tarihî yapılar arasında Hakîm et-Tirmizî Külliyesi (cami, medrese ve türbe), Tirmizşahlar Sarayı (XI-XII. yüzyıllar), Kırkkız Kalesi ve Türbesi, Çar Kurgan Minaresi, Sâmânîler zamanında Tirmiz’de yerleşen Seyyidler’in soyundan gelen Sultân-ı Sâdât’ın külliyesi gibi Ortaçağ’ın nâdir mimari âbideleri zikredilebilir. Meşhur hadis âlimlerinden Ebû Îsâ et-Tirmizî, tasavvuf âlimi Hakîm et-Tirmizî, Mevlânâ’nın şeyhi Seyyid Burhâneddin, Tirmiz’e mensup önemli şahsiyetler arasındadır. Günümüzde Özbekistan’ın Surhanderya idarî biriminin (oblast) merkezi olan Tirmiz (Termez) şehrinin nüfusu 1979’da 56.779, 1989’da 83.000 olup 2010’da 140.000 civarındaydı.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 200-202 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.