ZEBÎDÎ, Ahmed b. Ahmed

22 Ramazan 812’de (28 Ocak 1410) Yemen’in Zebîd şehrinde dünyaya geldi. 811 veya 816 (1413) yıllarında doğduğu da zikredilmekle birlikte 812 (1409) yılı tercih edilmektedir (Sehâvî, I, 214). Ailesi Yemen’in Kızıldeniz sahilindeki Şerce bölgesinden gelip Zebîd’e yerleşmişti. Zebîdî henüz kendisi doğmadan vefat eden babası Ahmed’in adını almıştır. Babası ile dedesi Sirâcüddin Abdüllatîf b. Ebû Bekir, İbn Hacer el-Askalânî’nin öğrencilerinden olup dedesi Abdüllatîf hadis ve nahiv alanında devrin ileri gelen Hanefî âlimlerindendi. Hadis öğrenimine erken yaşlarda başlayan Zebîdî 823’te (1420) kardeşiyle birlikte Taiz’de Nefîsüddin Ebû Rebî‘ Süleyman b. İbrâhim el-Alevî’den Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini semâ, kıraat ve kısmen icâzet yoluyla okudu. Ders ve icâzet aldığı hocaları arasında Ebû Bekir b. Hüseyin el-Medenî ve oğlu Ebü’l-Feth Muhammed b. Ebû Bekir el-Medenî, Kādılkudât Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kūb eş-Şîrâzî, İbnü’l-Hayyât, Mâlikî âlimlerinden Takıyyüddin el-Fâsî gibi muhaddis ve fakihler de yer alır.

Zebîdî, Zebîd’e gelen İbnü’l-Cezerî’den Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini, Nesâî ve İbn Mâce’nin es-Sünen’lerini, Müsnedü’ş-Şâfîʿî’yi, İbnü’l-Cezerî’nin el-Ḥıṣnü’l-ḥaṣîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı eseriyle bunun muhtasarı el-ʿUdde’yi, İbnü’l-Cezerî’nin derslerine katılmak için Yemen’e gelen Zeynüddin Abdurrahman b. Muhammed el-Birşekî’den 829 (1426) veya 827 (1424) yılında Ṭardü’l-mükâfeḥa ʿan senedi’l-muṣâfaḥa adlı eserini ve eş-Şifâʾ, el-Muvaṭṭaʾ, el-ʿUmde gibi kitapları okudu. Ayrıca Yemen’in önde gelen fakihlerinden olan Ebü’l-Kāsım el-Uslukī ile görüşüp kendisinden faydalandı ve 835 (1432) yılında onunla birlikte hacca gitti. Daha çok Taiz ve Zebîd medreselerinde öğrenim gören Zebîdî yine buralarda hocalık yaptı. Onun tanınmış talebeleri arasında Yemen tarihine dair eserleriyle bilinen ve İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl’ünü Teysîrü’l-vüṣûl ilâ Câmiʿi’l-uṣûl adıyla ihtisar eden İbnü’d-Deyba‘ da vardır. Hadis, fıkıh, edebiyat, şiir ve tarih alanlarında tanınan Zebîdî’nin hadisçilik yönünün daha ağır bastığı görülmektedir. Nitekim o devrinin Yemen muhaddisi olarak tanınmıştır. Zebîdî, talebesi İbnü’d-Deyba‘ın kaydettiğine göre 9 Rebîülâhir 893 gecesi (23 Mart 1488) Zebîd’de vefat etti ve ertesi gün defnedildi (Buġyetü’l-müstefîd, s. 181). Diğer bazı kaynaklarda vefat günü 10 Rebîülâhir (24 Mart) olarak geçer. Zebîdî’nin vefatı ile Yemen halkının hadis rivayetinde, âlî isnaddan bir derece düştüğü kabul edilmiştir (Sehâvî, I, 214-215).

Eserleri.

1. et-Tecrîdü’ṣ-ṣarîḥ li-eḥâdîs̱i’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. Muḫtaṣarü’l-Buḫârî adıyla da bilinen eser el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’in ihtisarı ve yeniden tertip edilmiş şekli olup Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin en meşhur muhtasarlarından biridir. Zebîdî bu eserinde Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’deki hadislerden sadece muttasıl müsned olanlara yer vermiş, bunların senedlerini ve mükerrerlerini de çıkarmıştır. Abdullah eş-Şerkāvî tarafından Fetḥu’l-mübdî bi-şerḥi Muḫtaṣari’z-Zebîdî; Sıddîk Hasan Han tarafından da ʿAvnü’l-bârî li-ḥalli edilleti’l-Buḫârî adıyla şerhedilen eseri Ahmed Naim ve Kâmil Miras uzun açıklamalarla birlikte Türkçe’ye çevirmiş, çeviri 1928-1948 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından neşredilmiştir (Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-XII).

2. Ṭabaḳātü’l-ḫavâṣ ehlü’ṣ-ṣıdḳı ve’l-iḫlâṣ. Müellifin kendi zamanına kadar Yemen’de yaşamış sûfîlerin biyografilerini alfabetik olarak kaleme aldığı bir eserdir (Kahire 1321/1903-1904; nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî, Beyrut 1406/1986). Kaynaklarda Ṭabaḳātü’l-ḫavâs eṣ-ṣuleḥâ min ehli’l-Yemen adıyla da geçen eserin (Sehâvî, I, 214) 14 Şevval 867’de (2 Temmuz 1463) tamamlandığı belirtilmektedir. Zebîdî, Kuşeyrî’nin er-Risâle’si, Sülemî’nin Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye’si, Sühreverdî’nin ʿAvârifü’l-maʿârif’i, İbn Hamîs el-Kâ‘bî’nin Menâḳıbü’l-ebrâr’ı gibi tabakat kitaplarında Yemenli âlim, zâhid ve âbidlere yer verilmemesi üzerine bu eseri kaleme aldığını zikretmektedir (Ṭabaḳātü’l-ḫavâṣ, s. 35).

3. el-Fevâʾid ve’ṣ-ṣılât ve’l-ʿavâʾid. Çeşitli konulardaki hadisler ve me’sûr dualarla tefsir ve hadisle ilgili bilgilerin yer aldığı bir çalışmadır (Kahire 1283, 1294, 1296, 1344).

4. eṭ-Ṭarîḳatü’l-vâżıḥa ilâ esrâri’l-Fâtiḥa (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 975; Şâzelî Tekkesi, nr. 103, vr. 85-120; ayrıca bk. Habeşî, s. 23-24).

5. el-Cevâbü’ş-şâfî fi’r-red ʿale’l-mübtediʾi’l-câfî (yazma nüshası için bk. Habeşî, s. 134).

6. Nüzhetü’l(Tuḥfetü’l)-aḥbâb. Şiir, nevâdir, nükte, hikâye, fevâid gibi türlere ait 100 civarında örneğin bulunduğu hacimli bir eserdir (Brockelmann, GAL, II, 243; Habeşî, s. 367).

7. el-Muḫtâr min meṭâlibi’l-envâr. Çeşitli konulara dair kırk hadisin derlendiği eserde müellif her hadisten sonra tıpla ilgili bir hadise de yer vermiş, bunları âyet ve hadisler ışığında açıklamıştır.

8. Dîvânü İbni’l-Muḳrî. Sehâvî, Yemenli şair ve dilci İbnü’l-Mukrî’nin şiirlerini Zebîdî’nin bir divan halinde derlediğini söylemekle birlikte eserin ona aidiyeti şüpheli görülmektedir (Ṭabaḳātü’l-ḫavâṣ, neşredenin girişi, s. 6).

9. el-Muʿcemü’l-laṭîf. Müellifin kendilerinden semâ yoluyla ilim tahsil ettiği hocalarına dairdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 167-168 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.