el-İ‘TİSÂM

Bazı kaynaklarda adı el-İʿtiṣâm bi’s-sünne (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 18) ve el-Ḥavâdis̱ ve’l-bidaʿ (Mecârî, s. 118) şeklinde kaydedilmişse de müellif kitabının mukaddimesinde eserine el-İʿtiṣâm adını koyduğunu belirtmektedir (I, 35). Eser bir mukaddime ile on bölümden (bab) meydana gelmektedir. Ayrıca bölümlerin içinde “fasıl, mesele” gibi yan başlıklar konularak yaygın bir iç sistem oluşturulmuştur. Kitabın yazılış sebebinin anlatıldığı mukaddimede dinin gerek aslî gerek fer‘î hükümleri alanına giren çeşitli konularda İslâm’ın ruhuna ters düşen yeni anlayış ve uygulamaların ortaya çıktığından söz edilmekte ve imamlık-hatiplik gibi görevler üstlenen müellifin bu hususta karşılaştığı güçlüklere temas edilmektedir.

el-İʿtiṣâm’ın birinci bölümünde bid‘at kavramının tarifi, bid‘at çerçevesine giren ve girmeyen inanç ve fiiller üzerinde etraflıca durulmuştur. İkinci bölümde bid‘atın kötülüğü ve bid‘atçıların hem dünya hem âhiret hayatı açısından âkıbetlerinin hüsran olacağı temel fikri işlenmiş, burada bid‘atın zemmi konusunda nasların yanı sıra ashap, tâbiîn ve meşhur sûfîlerden nakiller yapılmıştır. Bid‘at kavramının içerdiği alanlar ve bid‘atı icat edenin durumuna ayrılan üçüncü bölümde İzzeddin İbn Abdüsselâm ve Şehâbeddin el-Karâfî gibi âlimlerin görüşlerine yer verilmiştir. Eserin dördüncü bölümü, bid‘at ehlinin kendilerini haklı çıkarmak için yaptıkları istidlâllerdeki yanlışlıklara tahsis edilerek birçok örnek zikredilmiştir. Beşinci bölümde, dinî ve aklî hiçbir dayanağı bulunmayan hakiki bid‘atla aslı itibariyle dayanağı bulunmakla birlikte aldığı şekil açısından mesnedsiz kalan izâfî bid‘at ele alınmıştır. el-İʿtiṣâm’ın altıncı bölümünde bid‘at sayılan davranışların dinî hükmüne temas edildikten sonra yedinci bölümde ilke olarak ibadetler için söz konusu olan bid‘atın âdetler için düşünülüp düşünülemeyeceği hususu tartışılmış, bununla ilgili çeşitli görüşlere yer verilmiştir. Eserin sekizinci bölümünde bid‘at, mesâlih-i mürsele ve istihsan arasındaki fark anlatılmış, dokuzuncu bölümde bid‘atçıların müslüman çoğunluğundan ayrılmasının sebepleri üzerinde durulmuştur. Müellif burada, bid‘atı din ayrılığına varacak kadar geniş kapsamlı tasavvur ederek önemli sebeplerinin başında farklı dinlerin etkilerini saymış, buna nefsin arzularını ve geleneklere körü körüne bağlanmayı eklemiş, ardından bid‘at fırkalarının hangileri olabileceği üzerinde durmuş, bu tür fırkaların belirgin alâmetlerini tesbit etmeye çalışmış ve mezhepler tarihi kitaplarında söz konusu edilen yetmiş üç fırka hadisine dair yorumlar yapmıştır. Kitabın son bölümü kurtuluşa götüren hak mezhebin özelliklerine ayrılmış ve nasları doğru anlayıp açıklamada dikkat edilecek hususlara temas edilmiştir.

Muhammed Reşîd Rızâ, el-İʿtiṣâm neşrinin baş tarafında ve sonunda (I, 4-5; II, 362) müellifin eserini tamamlayamadığını kaydetmekte, fakat bunun için herhangi bir açıklama yapmamaktadır. el-İʿtiṣâm’ın Mağrib hattıyla bir nüshası, Muhammed Mahmûd eş-Şinkītî’nin Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye’de muhafaza edilen kitapları arasında bulunduktan sonra kütüphane yönetimi basılmasını teklif etmiş ve eser M. Reşîd Rızâ tarafından tashih edilerek bir tanıtma yazısı ile birlikte neşredilmiştir (I-II, Kahire 1332). Eseri daha sonra Selîm b. Îd el-Hilâlî (I-II, Huber 1992) ve Hâlid Abdülfettâh Şibl Ebû Süleyman (I-II, Beyrut 1416/1996) yayımlamıştır. Ömer Süleyman el-Mükhil, el-İʿtiṣâm’da yer alan hadisleri Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd’da yüksek lisans tezi olarak (Riyad 1405) tahriç etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 462-463 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.